Du hí văn chương: Ngưu đầu hình – Hình đầu trâu

[b]Lịch sử hình thành[/b]

[img maxheight=200 maxwidth=200]xq85-0.jpg;left;Cờ vua[/img]Cờ vua (hay còn gọi là cờ quốc tế) có nguồn gốc từ Ấn Độ vào thế kỷ thứ 6 hoặc sớm hơn và có tên là “Chaturanga”, ý nói đến bốn lực lượng chính của đội quân Ấn Độ thời bấy giờ gồm voi, kỵ binh, xe ngựa đánh trận và bộ binh. Sau khi phát triển sang phía Đông của Trung Quốc và sau đó là Triều Tiên và Nhật, cờ xuất hiện ở khu vực vịnh Persic và được đổi tên thành “shatranj”. Với sự thôn tính của người Arabia đối với Tây Ban Nha và việc đạo Islam được du nhập vào đảo Sicilia (Italia), môn chơi này có mặt ở Tây Âu. Cho đến thế kỷ thứ 10, chơi cờ đã trở nên phổ biến khắp châu Âu, thu hút sự quan tâm của các hoàng đế, giới quý tộc, các nhà triết học, thậm chí các nhà thơ.

Đến cuối thế kỷ 15, đã có một số thay đổi về luật chơi cùng với việc tạo nên hai quân cờ được coi là quan trọng nhất trên bàn cờ là Hậu và Tượng. Luật chơi này được giữ cho đến ngày hôm nay.

[b]Những điểm tương đồng[/b]

[img maxheight=200 maxwidth=200]xq85-1.jpg;right;Bàn cờ tướng[/img]Cờ tướng và cờ vua đều dành cho hai người chơi với số quân cờ bằng nhau. Cả hai đều có Xe, Mã, Tốt và những quân này di chuyển khá giống nhau trong hai môn. Luật chơi cũng giống nhau và mục tiêu cuối cùng là làm thế nào để ”chiếu” Tướng hoặc Vua của đối phương.

Cờ tướng còn có Tượng, Sỹ và Pháo. Điều thú vị là Tượng và Sỹ thì di chuyển không lạ lắm so với cờ vua nhưng Pháo là một sự sáng tạo độc đáo khác hẳn. Chính vì thế theo quan điểm phương Tây, pháo là quân cờ khó học nhất để chơi được. Để có thể ăn quân của đối phương, Pháo phải nhảy qua một quân nữa đứng giữa, đóng vai trò như ”cò súng” để phát hỏa.

Ở mỗi bên của bàn cờ Tướng, có bốn ô được coi như một cung điện. Tướng hoặc Sỹ không được phép dời khỏi “cung điện”. Tướng không được đối mặt trực diện với Tướng của phía bên kia. Nói một cách khác khi điều đó xảy ra thì Tướng có thể có chức năng như một quân Xe, và có thể “ăn” Tướng của phía bên kia, kết thúc ván đấu. Điều này cũng áp dụng cho Vua của cờ vua. Một điều khá thú vị là trong cờ tướng, mặc dù được đặt cho một cái tên rất mỹ miều là Sỹ và là quân có vị trí gần tướng nhất nhưng, quân cờ này về mặc “quyền” lại rất hạn chế và chỉ được di chuyển trong theo đường chéo trong khu vực “cung điện”.

[b]Nét khác biệt[/b]
[img maxheight=200 maxwidth=200]xq85-2.jpg;left;Trận cờ vua đỉnh cao giữa Kasparov và Kramnik[/img]Sự khác biệt lớn nhất giữa hai môn cờ là đối với cờ tướng có một “dòng sông” ngăn cách bàn cờ thành hai bên riêng biệt. Một khi một quân cờ vượt qua biên giới, các đấu thủ cần có những thay đổi hoặc thích nghi cần thiết trong lãnh địa của đối phương. Chính vì thế các quân cờ bắt buộc cần di chuyển theo các ô nằm ngang nhiều hơn, và thường có xu thế giảm tốc độ so với việc di chuyển trong lãnh địa của mình.

Địa hình mới khiến cho người chơi phải điều khiển các bước di chuyển của mình một cách khác đi, linh hoạt để đối phó với nhiều vật cản và khó khăn. Việc thích nghi với tình huống mới là cực kỳ cần thiết. Có thể có những những rủi ro xảy đến khiến cuộc chơi trở nên phức tạp hơn và đòi hỏi nhiều hơn sự tinh tế và khôn ngoan.

[b]Hiểu không gian và thời gian[/b]

Cờ vua tập chung tất cả các con Tốt cùng với nhau trong khi cờ Tướng có thể trải quân Tốt khắp bàn cờ. Phương Tây thì tìm kiếm việc quy định ranh giới cho lãnh địa của mình trong khi người châu Á mở rộng các cơ hội để đàm phán. Không gian có thể được di chuyển trong khi thời gian không phải là vấn đề.

Người Trung Hoa đã thích nghi với một tầm nhìn rộng bởi họ không đưa ra các quyết định một mình. Họ cân nhắc những quan điểm trong bản thân nhóm của họ cũng như động cơ gì thúc đẩy đối thủ. Trái lại, người phương Tây muốn “đi thẳng vào điểm chính”, họ muốn có được kết qủa nhanh chóng và không chú trọng nhiều đến mối quan tâm của đối tác. Được sự ganh đua thúc đẩy, người chơi mong muốn vượt qua tất cả các trở ngại, áp đặt luật lệ là kẻ mạnh nhất sẽ sống sót.

[b]”Chung” hay “chuyên”?[/b]

Trong môn cờ vua, tất cả các quân cờ được đặt nằm trong các ô vuông trên bàn cờ, điều đó cho thấy tôi đóng chặt lãnh địa của mình. Trong khi đó, đối với môn cờ Tướng, vị trí để đặt các quân cờ là các điểm giao nhau hoặc ngã tư đường, để có thể có một tầm nhìn toàn cảnh hơn.

[img]xq85-3.jpg;right;Chơi cờ tướng trên đường phố[/img]Trên thương trường, người Trung Hoa thích một cách tiếp cận mang tính hợp nhất hơn. Đối lại, người phương Tây thích trung vào các mục đích trước mắt hoặc các kết quả ngay lập tức, đòi hỏi phải có một cách tiếp cận liên tục và theo một đường hẹp hơn. Mặt khác, người phương Đông thường giới thiệu họ như là những người “chung” nghĩa là có thể làm bất cứ việc gì, mặc dù có thể thích những điểm thực tiễn của họ hơn nhưng cũng sẵn sàng trải nghiệm những quan niệm logic khác. Người phương Tây ngược lại cho họ là những người “chuyên”, những người cảm thấy thoải mái và an toàn hơn khi những lý do thuộc về lý trí an ủi cho những quyết định của họ.

Đối với cả cờ vua và cờ tướng, việc có những chiến lược vây hãm quân đối phương quan trọng hơn nhiều so với việc ăn quân hoặc chém tướng. Chúng ta sẽ không biết ai là người chiến thắng cho đến những phút cuối cùng. Chiến thắng phụ thuộc vào người chiếm giữ cả không gian và thời gian.

[i]Nhân dịp năm mới, tác giả nổi tiếng chuyên viết về cờ Tùng Lâm đã gửi tặng độc giả của Bạn Cờ bài viết rất dài và rất lý thú này. Ban biên tập xin cảm ơn tác giả Tùng Lâm và trân trọng giới thiệu đến bạn đọc bài viết này. Chúc tác giả và gia đình một năm mới an khang và thịnh vượng.[/i]

Trong nhiều thế kỷ nối tiếp nhau, người Á Đông cứ việc chơi cờ mà hoàn toàn không để ý cờ Tướng có từ lúc nào. Đến một lúc, trình độ văn minh đã cao, câu hỏi đó bật ra, thì người ta mới chợt giật mình vì sự “đãng trí” của mình và thế là nảy sinh không biết bao cuộc tranh cãi. Không chỉ cãi vã mà còn tranh giành “quyền tác giả” của mỗi loại cờ: “Ai đã phát minh ra cờ Tướng?” Điều đó cũng dễ hiểu, sự tôn vinh rất lớn sẽ thuộc về kẻ khai phá, không chỉ với một cá nhân mà còn đối với cả một dân tộc. Chẳng phải khi người ta viết rằng Colombo là người đầu tiên phát hiện châu Mỹ thì cũng lập tức có ý kiến rằng người Viking ở Bắc Âu làm chuyện đó sớm hơn. Gần đây lại có giả thiết rằng người Trung Hoa đã tới bờ phía Tây châu Mỹ sớm nhất.

Vấn đề tìm ra nguồn gốc cờ Tướng ở châu Á và cờ Vua ở châu Âu cũng đã phải trải qua một quá trình hết sức công phu và gian khổ, vì sự thật thì chỉ có một mà giả thiết thì rất nhiều.

Nhiều nhà khoa học châu Âu đã kết hợp công việc khảo cổ và lịch sử của mình để tìm hiểu nguồn gốc của cờ Vua như Thomas Gaida, Willam John, Ducan Forbs… Nhưng trong đó nổi bật một người Đức có tên là Van de Linde (1833 – 1897). Ngay từ nhỏ ông đã yêu thích cờ và cũng ngay từ thuở thiếu niên đã có ý nghĩ cống hiến cuộc đời mình cho việc nghiên cứu lịch sử của cờ.
[img]xq361-0.jpg;center;Thủy tổ của cờ Tướng, cờ Vua…[/img]
Năm 1874 hai quyển sách có tên “Lịch sử và văn hóa cờ Vua” và “Cờ Vua thế kỷ 16” của ông được xuất bản. Chúng như hai cột mốc lớn về lịch sử trò chơi đặc sắc này. Sau đó 7 năm (1881) những quyển sách khác của ông được tiếp tục xuất bản “Những đoản khúc về nguồn gốc lịch sử sơ khai của cờ Vua” và “Thiên niên kỷ đầu tiên của văn hóa cờ Vua (850 – 1880)”.

Sau khi đọc, nghiên cứu một số tài liệu rời rạc trước đó và tìm hiểu kỹ càng nguồn gốc của môn cờ, Van de Linde viết: “Ở những tài liệu đó, kiến thức thiếu thốn rất nhiều, phần lớn là những câu chuyện tưởng tượng. Lịch sử lâu đời của cờ Vua phần nhiều dựa vào chuyện thần thoại, huyền thoại, rất xa vời với thực tế về sự ra đời của trò chơi này, về con đường dẫn cờ vua đến với các dân tộc phương Đông và phương Tây, về những giai đoạn phát triển đầu tiên”.

Con đường đầy rẫy gian nan nhưng ông tự đặt ra nhiệm vụ cho mình là tìm tòi và phát hiện chính xác nguồn gốc đầu tiên của cờ Vua cổ Ấn Độ, Ba Tư và Ả Rập. Tất cả đều phải mò mẫm từng bước trong khoảng thời gian dài đã lùi vào dĩ vãng, chen lẫn biết bao sự kiện lịch sử phức tạp. Không gian quá rộng và ngôn ngữ các dân tộc quá khác biệt nhau, thậm chí ngôn ngữ của một dân tộc từ những văn bản viết trên đá đầu tiên đến văn bản hiện đại của họ cũng đã thay đổi nhiều.

Nhờ nhiệt tình cháy bỏng ông đã lôi kéo được sự tham gia của những những nhà chuyên sưu tầm văn hóa cố, các chuyên gia triết học phương Đông mà trong số họ phải kể tới nhà học giả chuyên về chữ Phạn Anbrexter, học giả tiếng Ả Rập Io khan Hindermeister. ông vào được các thư viện xem các bản gốc lớn nhất ở các nhà thờ đạo Hồi, những bản thảo viết tay cực kỳ quý giá cùng những đoạn trích các quy tắc chơi cờ của Al Atli, At Xuly, Al Khakima.

Trước những sự kiện và tài liệu cực kỳ phong phú sưu tầm được, như một nhà bác học, ông bắt đầu nghiên cứu và đưa ra quan điểm của mình về một loạt vấn đề của lịch sử cờ Vua qua nhiều thế kỷ. Trước hết ông cố gắng tìm hiểu bí mật của sự xuất hiện cờ Vua. ông chỉ ra tính phi thực tế và hoang đường trong ý kiến của Dun can Forbs cho rằng cờ Vua được sáng tạo từ mấy nghìn năm trước công nguyên. ông đã tìm ra từ khi nào xuất hiện Chaturanga và từ đó đi đến kết luận rằng trò chơi này chỉ xuất hiện tại Ấn Độ vào thế kỷ thứ 6 sau công nguyên.
[img]xq361-1.jpg;center;Trung Á là cái nôi của cờ[/img]
Rốt cuộc thì nhờ những công trình nghiên cứu khoa học nghiêm túc, người châu Âu đã nhất trí công nhận với nhau những điểm căn bản nhất về cờ Vua:

*Cờ Vua không phải do người châu Âu phát minh ra mà là do nơi khác phát minh và được du nhập vào châu Âu sớm nhất là vào thế kỷ thứ 10 sau công nguyên.
*Cờ Vua bắt nguồn từ loại cờ cổ có tên là Chaturanga, được phát minh vào thế kỷ thứ 5 hay thứ 6 sau công nguyên tại Ấn Độ, trên bàn cờ có Vua, các cố vấn và 4 loại binh chủng trong quân đội là kỵ binh, tượng binh, bộ binh và chiến xa.
*Sang châu Âu, Chaturanga được hoàn chỉnh và cải tiến thành cờ Vua ngày nay.

Những kết luận rõ ràng, sáng sủa, có nền tảng khoa họ vững chắc này đã đặt dấu chấm hết cho những cuộc tranh luận vô bổ. Tất cả các quyển từ điển về cờ của châu Âu, châu Mỹ cũng đều có cùng quan điểm này. Còn việc cải tiến Chaturanga như thế nào để trở thành cờ Vua như ngày nay cùng những thành công và kiếm khuyết của nó, chúng ta sẽ nói tới trong một bài khác.

Giai đoạn khai cục cả hai bên đều cố gắng triển khai quân mình, thông thường là hai bên phải di chuyển Pháo, Mã, Tượng, Tốt để mở đường cho Xe ra. Giống như một vị tướng cầm quân, các bạn điều quân mình đến các vị trí trọng yếu. Mỗi quân cần phải có chỗ tốt, để giải quyết một nhiệm vụ nhất định. Song các bạn trẻ đôi khi điều quân không đúng, như người ta thường nói: đi những nước không có địa chỉ. Ngay lúc đó thì không thấy được hậu quả, nhưng càng về sau những nước “vô bổ” ấy càng phát huy tác dụng “vô bổ” của nó. Và bạn sẽ thấy rằng: giá mà ta không đi nước này, nước kia…

Bố cục, nghĩa đen là bố trí quân. Có những nhà nghiên cứu thích dùng thuật ngữ “bố trận” để nhấn mạnh bố trí quân sẽ quyết định đến hướng đánh, đến kỹ thuật phòng thủ sắp tới. Để có khái niệm về bố cục, chúng ta xem vài ví dụ mà bạn trẻ mới làm quen với cờ Tướng rất dễ mắc phải.

[b]Tuần hà Xa có nên dùng không?[/b]

[game boxcomment=0 header=0]
FORMAT WXF
GAME Bạn có biết bố cục không?
RED Trắng;;;
BLACK Đen;;;

START{
1. P2-5 M8.7 2. M2.3 M2.3
3. X1-2 X9-8 4. X2.4?
DIAG{ #4 BLUE POPUP }
}END
[/game]

Nhiều bạn thích nước này vì Xe ở cao, khống chế cả một tuyến hà, dễ cơ động. Thực ra, đó là nước “vô bổ” vì không hề uy hiếp quân đối phương, không giữ quân của ta. Tuyến hà tuy dài nhưng bên địch chưa đặt chân đến. Mà đã lên đấy rồi chẳng lẽ cứ đứng đấy? Thế nào rồi bạn cũng phải dời chỗ, vô tình mất không một nước, chỉ tiện cho đối phương mở Tốt mà thôi.

Vậy nên đi thế nào? Đến đây bạn nên chọn: B7.1 B3.1 hoặc M8.9 – theo đúng bố cục đã trình bầy trong các sách cờ.

[b]Bình Sĩ giác Pháo[/b]

[game boxcomment=0 header=0]
GAME Bạn có biết bố cục không?
RED Trắng;;;
BLACK Đen;;;

START{
1. P2-5 M8.7 2. M2.3 X9-8
3. X1-2 P2-4?
DIAG{ #3 BLUE POPUP }
}END
[/game]

Nước Sĩ giác Pháo này có “mới” không? Không! Một nước “cũ” chỉ có ở những ai không hiểu gì về bố cục. Bạn cứ thử ngẫm mà xem. Một quân Xe bên tiên, vừa đi đúng một nước đã khống chế được ba quân Xe, Pháo, Mã bên hậu. Nước bình Pháo không có tác dụng tấn công, còn muốn phòng thủ thì ít ra phải tốn thêm một nước lên Tượng. Vừa khai cuộc đã tiêu tốn nhiều nước thế thì có gặp khó khăn cũng là chuyện tất nhiên.

Đổi lại, bên hậu đi M2.1 hoặc P2-3 trận thế cũng không tốt. Nguyên lý cũng như trên. Tốt nhất bên hậu nên đi M2.3 hoặc B7.1.

Tinh thần then chốt của bố cục chỉ đơn giản thế này thôi: mỗi quân đều phải có tác dụng, có mục đích khi chiếm vị trí nào đó trên bàn cờ.