Du hí văn chương: Tiểu phương trận – cuộc hình vuông nhỏ

Trung cục qua các sách cờ

[img]xq327-0.jpg;right;Một vài sách trung cuộc từng xuất bản ở VN[/img]Trung cục được tổng kết từ lâu trong các sách cờ. Các tác giả thông qua kinh nghiệm của thời đại mình tổng kết thành các nguyên tắc lớn. Có nhiều nguyên tắc đến nay vẫn còn nguyên giá trị.

Thời Nam Tống, nhà nghiên cứu Trần Nguyên Tịnh đã tổng kết Tượng kỳ thập quyết (10 bí quyết chơi cờ) trong tác phẩm “Sự lâm quảng ký” rất có giá trị. Mười nguyên tắc đó là:
#Bất đắc tham thắng (không nôn nóng thắng nhanh)
#Nhập giới nghi hoãn (vượt biên phải chậm rãi)
#Công bỉ cố ngã (đánh người phải nhìn mình)
#Khí tử tranh tiên (Nên bỏ quân lấy nước tiên)
#Xá tiểu tụ đại (Bỏ cái nhỏ lấy cái lớn)
#Phòng nguy tu khí (bỏ quân cứu nguy)
#Thận vật dục tốc (Thận trọng không vội)
#Động tu tương ứng (điều quân có phối hợp)
#Bị cường tự bảo (đối phương mạnh thì phải biết tự bảo vệ)
#Ngã nhược thủ hòa (ta yếu thì cố gắng hòa)

Các danh thủ Lê Uy Vệ, Nguyễn tấn Thọ cũng tổng kết năm nguyên tắc chơi cờ trong quyển “Cờ tướng – Những vấn đề cơ bản” như sau:
#Trước hết cần đoạt nước tiên, sau đó giành hơn quân, hơn thế.
#Không có khả năng đoạt tiên đoạt thế, nhất thiết không thí quân.
#Quân đối phương hết đường chạy cũng không vội ăn
#Thấy đối phương thí quân phải xem xét thật kỹ, không tham ăn quân, có khi “mang vạ”.
#Thế mình chưa vững, đừng vội đánh người.

Tổng kết kinh nghiệm chơi trung cục xưa và nay, nhóm tác giả Trần Tấn Mỹ, Phạm Tấn Hoà, Lê Thiên Vị, Quách Anh Tú đưa ra mục tiêu giai đoạn trung cục là tranh tiên, giành thế chủ động thông qua ba biện pháp: đuổi quân, hãm quân, chặn nước tiến quân đối phương; dồn ép từng bước, làm rối loạn nước đi, thế đứng của đối phương; tập trung bảo vệ chỗ yếu của mình, tinh tế phát hiện chỗ yếu của đối phương để khoét sâu, buộc đối phương rút về chống đỡ.

Cờ Tướng Trung Quốc hiện nay có rất nhiều sách hướng dẫn chơi trung cục như Tượng kỳ chiến thuật, Tượng kỳ trung cục chỉ nam… Quyển Tượng kỳ chiến thuật của Chữ Thạch, Tô Hải Đế đã được dịch ra tiếng Việt, các bạn có thể tìm đọc.

Nguyên lý trung cục

[b]Nguyên tắc 1: Phân tích toàn diện tình thế ván cờ[/b]
Nguyên tắc hàng đầu khi chơi trung cục là phải biết phân tích cục diện ván cờ Cần phân tích về lực lượng, bố trí lực lượng, về thế, về quân. Các nhà nghiên cứu Trung Quốc tóm tắt là “thẩm cục, thẩm thế, thẩm tử”.

Các bạn thực hiện “thẩm” như sau: đếm số quân hai bên, xét vị trí quân xem ai chiếm vị tốt hơn, ước lượng xem ai kiểm soát nhiều vị trí hơn, xem chỗ yếu chỗ mạnh của cả hai bên, xác định xem bên nào chủ động, chiếm tiên. Tiếp đó bạn đề ra cách chơi tiếp, sau mỗi nước lại phải đánh giá như trên.

Chúng tôi nhắc nhở bạn rằng với các bạn mới học chơi cờ quá trình này hay mắc lỗi “không toàn diện”. Có nghĩa là bạn chỉ chú ý vào một khu vực nào đấy chứ không nhìn toàn bàn. Như vậy rất dễ mắc lỗi sót nước, “hút cục” và rất dễ bị “phản đòn”.

Phân tích đúng, nhận định đúng là điều kiện tiên quyết để chơi trung cục đúng đắn, giữ vững ưu thế giành thắng lợi.

Chúng ta xét vài ví dụ sau.

[b]Ví dụ 1[/b]
Đây là ván cờ chọn từ giải cờ Tướng cá nhân bảng nữ toàn Trung Quốc năm 1991 giữa Trương Mai và Cương Thu Anh. Trương là đại biểu tỉnh Hắc Long Giang, Cương là tuyển thủ Hà Bắc.
[game]
FORMAT WXF
GAME Trương Mai và Cương Thu Anh
RED Trương Mai
BLACK Cương Thu Anh
FEN 4ka3/2r1a4/4e1c2/p1H1p3p/2e3p2/4P4/P1C2Rh1P/4C1H2/2r1A4/2EAK1E2 b – – – 1
START{
DIAG{ #1 RED }
/*Chúng ta phân tích: Trắng có 1 Xe, 2 Mã, 2 Pháo, đen có 2 Xe, 1 Mã,1 Pháo, đại thể hai bên lực lượng tương đương.

Nhưng trắng chiếm vị tốt hơn, có thể công ở trung lộ nên chiếm thế thượng phong. Bây giờ đến lượt đen đi, cần phải đi như thế nào?

Sau một lúc suy nghĩ, Cương cho rằng ở lộ 3 có 2 Xe, 1 Xe cản Mã, một Xe đè Tượng, cần phải ngăn chặn thế công của quân Mã ở lộ 3 nên đi:*/
1. … Xs.1?
/*Trương cho rằng chỗ yếu của đối phương là quân Tốt đầu, nếu bắt Tốt đầu thì rất dễ đẩy đối phương vào đòn “Pháo đầu Tướng xuất Xe đâm thọc” nên đã đi:*/
2. P5.4 B7.1 3. M7/5 Xs-4
4. Tg5-4 B7-6
/*Không dám xuất Tướng vì sợ nước P7-6*/
5. X4-3 P7.5 6. P5-7 X4.2
7. X3/1 }END[/game]
Trắng được quân thắng thế.

Bây giờ chúng ta trở lại cục thế ban đầu. Nếu nghĩ đến đòn đổi quân cứu nguy thì Đen nhất định phải đi:
[b]Xt/2 (ăn Pháo) X4-7 M7.5, T3.5 P7.5, M7.5 X3.1, X7-3 T3/5, X3/1 X3.4[/b] sau khi đổi quân mỗi bên còn 1 Xe, chắc chắn hoà cờ.

[b]Ví dụ 2:[/b]
Đây là ván cờ giữa Lý Ngải Đông và Lâm Hoằng Mân (1992). Đến lượt Lâm cầm Đen đi.
[game]
FORMAT WXF
GAME Lý Ngải Đông và Lâm Hoằng Mân
RED Lý Ngải Đông
BLACK Lâm Hoằng Mân
FEN 2e1ka3/4a4/2H1e1R2/2C1p3p/p1p6/6P2/P1P1c1r2/Hr2E4/1c2A4/1R2KAE2 b – – – 1
START{
DIAG{ #1 RED }
/*Nhìn toàn cục phải thấy trắng tuy nhiều quân nhưng vị không tốt, đen đang có thế công trung lộ, nên đi X7.3. Trắng có 3 cách đi:
1) P7-9 X2-5, P9.3 T3.1, X8-6 X5-1, S5.4 P2-5, Tg5.1 X7/1, Tg5/1 X1-5, S4/5 X5.1 đen thắng
2) P7-1 X2-5, P1.3 T5/7, X3.2 X7-9, Tg-6 (P1-2 X5-8) S5.4 P5-7 đen được Xe thắng) P5-7, X3-2 X9/9, X2-1 P7.3, Tg6.1 X5-1, X8.1 P7/1, S5.6 P7-2 đen ưu thế.
3) X3/1 X2-5, X3-5 X7/4 (chờ P5-7), X5/3 X5/1, X8.1 X7.2, Trắng tuy hơn 1 quân nhưng thiếu 2 Tượng, đen ưu.

Tuy nhiên trong thực đấu Lâm Hoàng Mẫn chỉ nhìn thấy ăn Mã ở biên thì cân bằng lực lượng nên đi:*/
1. … X2-1? 2. P7-9 X1.1
/*Nếu P2-4 thì M7/6 rối P9.3 chiếu Tướng, lại dùng Mã ăn Tượng đầu.*/
3. P9.3 S5/4 4. X3.1 P2-4
5. X3-6 P5-4 6. X6-4 B5.1
7. P9-6 Pt/8 8. X4-6 S6.5
9. X6-5 Tg5-6 10. M7.6 P4-5
11. X5-4 Tg6-5 12. M6/7 T5.7
13. X8-6 }END[/game]
Đến đây đen chỉ còn 1 nước P5-4 từ X4-6 ăn lợi Pháo nhất định thắng.

[b]Ví dụ 3:[/b]
Đây là cục thế từ ván đấu giữa Từ Nãi Cơ và Dương Quan Lân (1974). Trắng có 2 Xe, 1 Mã, 1 Pháo; đen có 2 Xe 1 Mã 2 Pháo. Đen tuy hơn một quân nhưng Xe ở tai Sĩ đang bị bắt. Cánh phải của Trắng rỗng nhưng Pháo Mã bên đen chưa đủ để thắng. Phân tích toàn diện cục thế, Dương thấy rằng cần chuyển Pháo từ lộ 2 sang cánh trái để đủ quân tiến công:
[game]
FORMAT WXF
GAME Từ Nãi Cơ và Dương Quan Lân
RED Từ Nãi Cơ
BLACK Dương Quan Lân
FEN 4kae2/4a4/e2r5/2RH4p/2P6/3C2p2/P3P1c1P/1r2E1h2/1c7/1REAKA3 b – – – 1
START{
DIAG{ #1 RED }
1. … P2-9 2.X8.2 P9.1
3. S4.5 M7.9 4.M6.4
/*Nếu Tướng 5-4 thì M9.7, Tg4.1 M7/8, Tg4.1 P9/2 đen thắng*/
4. … X4-6 5. P6-5 S5/4
6. X7-5 S6.5 7. X5-2 Tg5-6
8. S5.4 M9.7
/*Lão luyện. Nếu X6.5 bắt Sĩ thì X5/2, đen hết thế tấn công.*/
9. X2/6 X6-8 }END[/game]
Đen nhiều quân nhất định thắng.

Bất cứ ai muốn đi xa hơn, muốn coi cờ hơn một sự giải trí tầm phào đều cần phải tìm đến các CSDL này. Ngày xưa, chính các quyển kỳ phổ (như Quất Trung Bí) đóng vai trò của các CSDL nhỏ và đơn giản. Ngày nay, người ta dùng các chương trình máy tính.

Người chơi cờ Tướng dường như chịu nhiều thiệt thòi hơn cờ Vua: sách vở, chương trình ít và chất lượng thấp hơn. Đối với CSDL cờ cũng vậy. Trong khi bên cờ Vua, người chơi có thể tìm được rất nhiều CSDL lớn, chất lượng cao (có thể bao gồm hàng triệu ván của các danh thủ) và các chương trình dùng với chúng cũng rất hay, mạnh, thì ngược lại, CSDL và chương trình cho cờ Tướng lại có số lượng rất ít ỏi và số ván cờ cũng thường rất nhỏ (chỉ đến cỡ hàng vạn).

Trong bài này, tôi sẽ điểm qua hai chương trình CSDL phổ biến của cờ Tướng hiện nay. Tất cả đều là chương trình dùng tiếng Anh (riêng chương trình XB cho phép dùng cả tiếng Việt) và miễn phí trên internet. Ngoài những chương trình này, còn có một số chương trình khác dùng với tiếng Hoa – do đó tôi không có khả năng đọc và tìm hiểu nên không bàn đến ở đây.

[b]I) CCHVIEW[/b]
Chương trình này và CSDL cờ đi kèm là của ông Peter Sung, người Canada (ông hiện là phó Chủ tịch hiệp hội cờ Tướng thành phố Toronto – Canada) viết và ban hành từ giữa những năm 1990. Có lẽ đây là chương CSDL cờ Tướng phổ biến đầu tiên.

Điểm mạnh của chương chính là kích cỡ và chất lượng CSDL của nó. Với phiên bản mới nhất, CSDL của nó có khoảng trên 13 nghìn ván cờ, một số lớn là ván chất lượng cao (của các kỳ sư). Theo như tôi tìm hiểu, từ khi ra đời đến nay, CSDL này vẫn là cái lớn nhất được phát hành phổ biến (và miễn phí) của cờ Tướng.

Nhược điểm của chương trình và CSDL này là kích thước khá lớn, chạy chậm và giao diện xấu. Đi sâu một chút vào chi tiết kỹ thuật: do viết bằng Visual Basic và dùng chuẩn mdb (của bộ MS Office) nên cả chương trình và CSDL khi chưa nén lớn hơn 120 MB (riêng CSDL đã là 110 MB), khi nén cũng còn trên 40 MB. Kích thước lớn của chương trình lẫn các CSDL làm cho việc phổ biến chúng trên Internet rất khó khăn.

Trước đây ông Peter Sung có cho download chương trình này nhưng không ở dạng chính thức (không có link trên trang web của tác giả) mà chỉ là dạng cửa sau – ai biết thì được. Lý do là bandwidth của ông ta không cho phép người ngoài download nhiều. Còn hiện nay thì đóng cửa hẳn. Peter Sung đã chuyển sang chuyên tâm vào sưu tầm ván cờ và phát hành trực tiếp ngay trên trang web của mình (cho người dùng xem trực tiếp online nhưng không hỗ trợ lấy về máy).

[img]xq270-0.jpg;center;Chương trình CchView[/img]

[b]II) XB (Xiangqi Database Browser)[/b]
Chương trình này lần đầu tiên được đưa ra vào năm 2002. Do tổ chức CSDL theo chuẩn riêng, thiết kế đặc biệt cho cờ nên kích thước các CSDL của nó khá nhỏ. Để chứa 16 nghìn ván cờ, nó chỉ cần cỡ 7 MB (nhỏ hơn CchView 15 lần). Do đó, chương trình và các CSDL của nó dễ download và phổ biến trên Internet hơn Cchview rất nhiều. Nó cũng thể hiện tốc độ vượt trội (khi thêm, bớt, sửa, hiện… các ván cờ) so với CchView. Hiện nay, bản thân ông Peter Sung không còn phát triển tiếp CchView nữa mà chỉ tập trung sưu tầm bổ xung cho CSDL của ông ta. Chính Peter Sung đã quay ra cổ vũ và góp phần phổ biến tiếp XB bằng cách cung cấp chương trình này trên trang web của mình.

[img]xq270-1.jpg;center;Chương trình XB đang hiện với giao diện tiếng Việt[/img]

Có nhiều CSDL khác nhau cho XB. Một CSDL là chọn lọc từ CSDL của Peter Sung (đã được chính tác giả cho phép). Nhiều CSDL khác lấy từ ClubXiangqi và các giải đấu danh tiếng trên thế giới.

[b]Một số điểm đặc sắc của XB:[/b]
Ngoài việc cho phép những thao tác CSDL bình thường như cho hiện danh sách các ván cờ, chọn xem kỹ từng ván, tìm kiếm theo nhiều tiêu chí v.v… XB có một số điểm đặc sắc rất riêng như dưới đây.

[b]Tạo một thống kê về bất kỳ một đấu thủ trong CSDL[/b]
Do đó ta có thể có ngay những thông tin tóm tắt cần thiết về khả năng và lối chơi của người đó. Điều này rất có ích cho việc sửa soạn trước khi bắt đầu một trận chiến. Chương trình sẽ tự động chỉ ngay ra những điểm đặc biệt của đối thủ, loại khai cuộc nào anh ta thường dùng, tỷ lệ thắng là bao nhiêu. Nó cũng chỉ ra các đấu thủ của anh ta mà bạn cần nghiên cứu kỹ. Một số thông tin được đưa ra dưới dạng biểu đồ trực quan.

Bạn có thể xem một ví dụ khá dài trình bầy trong bảng ở cuối bài, là một thống kê về kỳ thủ Hồ Vinh Hoa do XB tạo tự động dựa trên các ván đấu.

[b]Tiếng Việt[/b]
Phiên bản XB 2.0 cho phép dùng tiếng Việt hoàn toàn. Yêu cầu là bạn phải có Windows từ 2000, XP trở lên (và có cài font unicode). Bạn cần dùng phiên bản XB cho unicode. Bạn hãy download gói tiếng Việt (language pack) có tên là xbvie.lng và copy vào thư mục “language” của thư mục XB là xong.

Đối với người Việt nam, chức năng cho dùng Tiếng Việt có ích rất lớn. Theo kinh nghiệm của chúng tôi, nhiều người Việt (đặc biệt là nhiều bạn chơi cờ) không thật rành tiếng Anh nên thường không khai thác được hết các tính năng của các chương trình, thậm chí thường bỏ qua những chức năng rất hữu ích.

[b]CSDL thế cờ khai cuộc[/b]
Chức này này có từ phiên bản 2.0, cho người dùng khả năng nghiên cứu các ván cờ trong CSDL theo khai cuộc. XB tự động chia các ván cờ theo các kiểu khai cuộc khác nhau và thống kê tỷ lệ thắng – hòa – thua. Do đó người dùng có thể nhanh chóng lần theo các tên khai cuộc, các biến của chúng và dễ dàng tìm ra thông tin về tỷ lệ thắng/thua cùng các ván cờ người ta đã chơi theo các biến đó. Nghiên cứu các ván cờ theo khai cuộc kiểu này sẽ giúp người chơi có thêm hứng thú và ghi nhớ nhanh hơn.
[img]xq270-2.jpg;center;Nghiên cứu khai cuộc[/img]

Còn dưới đây là ví dụ về một thống kê được tạo ra một cách tự động bằng XB cho danh thủ Hu Ronghua (Hồ Vinh Hoa)

Trong bài [topic id=311]”Vì sao khó thay đổi?”[/topic] đã đề cập đến sự bất tiện của việc dùng quân cờ Tướng chữ Trung Quốc và lý giải tại sao người ta không muốn thay đổi. Thực ra việc cải tiến các quân cờ Tướng đã được bàn cãi từ lâu trên thế giới. Phương án cải tiến có nhiều và các ý kiến cũng không ít. Đã có một số tổ chức và cá nhân từng đứng ra thử nghiệm, trưng cầu ý kiến. Điển hình là trang web trước đây của ông Peter Sung (phó chủ tịch hiệp hội cờ Tướng Toronto, Canada – có thiết kế và địa chỉ khác với hiện nay) đã đưa ra đưa ra hình của hai loại bàn cờ quân phẳng (2 chiều) bao gồm một bàn cờ chữ truyền thống và một bàn cờ có các quân dùng các hình vẽ (biểu tượng) và đề nghị mọi người cho biết ý kiến thích dùng loại nào.
[img]xq378-0.png;center;Quân cờ chữ (truyền thống) và quân cờ dùng hình (biểu tượng)[/img]

Tính đến ngày 4/11/1996 đã có 137 người cho ý kiến với kết quả như bảng dưới đây (lưu ý thời đó Internet còn chưa phổ biến nên số lượng người cho ý kiến như vậy đã là cao):

Nhìn vào bảng này ta có thể thấy người Trung Quốc thích dùng quân cờ chữ nhiều gấp 6 lần những người thích dùng hình, trong khi tỉ lệ này ở những nước khác là 2/1.

Như vậy, có thể kết luận rằng [b]đa số người dùng vẫn chấp nhận quân cờ dùng chữ Trung Quốc hơn[/b].

Người ta cũng cố gắng thiết kế và thử nghiệm các quân cờ lập thể (3 chiều – giống quân cờ Vua) trong một số giải cờ cuối năm 1998. Các quân cờ này có độ cao từ 4.5 đến 8 cm, đường kính từ 2 đến 2.5 cm và có hình như hình 2. Chắc các bạn cũng đoán được kết quả: quân cờ ba chiều đã biến mất hoàn toàn trong các giải sau đó.

[img]xq378-1.x-png;center;[/img]
 

Tuy nhiên việc sản xuất và kinh doanh các quân cờ tướng lập thể vẫn được tiếp tục, nhưng nặng ở cách trình bầy và đóng vai trò là vật trang trí, quà lưu niệm hơn là dùng trong đấu trí thật.

Dưới đây là một vài loại bàn cờ cờ Tướng lập thể đang lưu hành trên thị trường:

[img]xq378-2.jpg;center;Quân cờ Tướng lập thể có thiết kế giống hình trên[/img]
[img]xq378-3.jpg;center;Một loại quân lập thể khác[/img]