[img]xq412-0.jpg;left;Sân cờ người tại Mỹ Đình (Hà Nội). Ảnh: Võ Tấn[/img]Các quân cờ đều là trai gái khỏe đẹp được chọn từ Liên Hà, Sơn Tây. Sau một hồi trống dài, hai đấu thủ áo dài, khăn xếp ra chỉ huy trận đánh bằng lá cờ đuôi nheo ngũ sắc nhỏ. Ở một góc sân, một nhóm danh thủ xúm quanh một cụ già râu tóc bạc phơ đang ngồi trên ghế tựa; họ theo dõi nước cờ, bình luận ồn ào.
Nhiều người xem sành cờ nên cả sân xôn xao khi cờ đến hồi gay cấn. Lề sân có cái trống to thỉnh thoảng gióng lên một hồi điểm xuyết các nước đi. Hai chú bé đi lại gõ trống bỏi nhắc các đấu thủ đi cờ nhanh lên. Lâu lâu, loa phát thanh vài câu thơ của người xem bình một nước đi. “Chiếu tướng!”, hết ván, tiếng trống dồn dập, sân cờ náo động, chờ ván tiếp.
Gặp nhau ở Chùa Vua, Hữu Ngọc (tác giả) và Võ Tấn (Phó Tổng biên tập Tạp chí Người chơi cờ) có cuộc trao đổi như sau về cờ tướng và cờ nói chung:
[b]Hữu Ngọc (HN):[/b] Thấy không khí hào hứng của lễ hội cờ tướng, tôi rất mừng cho tương lai của một trò chơi trí tuệ truyền thống của ta. Hẳn Lễ hội Chùa Vua được tổ chức tưng bừng thế này từ sau đổi mới, với phong trào phục hồi lễ hội trong cả nước, do kinh tế khá lên và tư tưởng thoáng hơn? Phải chăng cờ tướng cũng mới phát triển lại?
[b]Võ Tấn (V.T):[/b] Đúng là như vậy, có thể tính từ những năm đầu 90. Như vậy không có nghĩa là dân ta bỏ bẵng cờ tướng một thời gian dài. Cờ tướng đã đi vào sinh hoạt hằng ngày. Cờ được chơi trong gia đình, hàng xóm, hè phố, quán cắt tóc, quán nước, công viên, dĩ chí ở các nơi mấy chú xe ôm đợi khách. Ở Hà Nội, có những tụ điểm cờ ở bờ hồ Hoàn Kiếm, Ngõ Trạm, phố Đội Cung… Ở Sài Gòn còn có nhiều điểm hơn, nhất là ở các phố nhỏ, như đường Sư Vạn Hạnh…, ngoài ra, còn nhiều câu lạc bộ cờ phường cho người cao tuổi. Người chơi cờ giỏi, kể từ các chú bé 7, 8 tuổi đến các cụ 70, 80 tuổi. Đa số là nam, nhưng nữ ngày một đông. Nông thôn, miền núi, vùng xa, cũng chơi cờ nhiều, như Lạng Sơn, Cà Mau, Lâm Đồng… Theo ước tính hiện nay số người coi cờ tướng là môn chơi chính thức khoảng 10 triệu người.
[b]HN:[/b] Thế còn trước đây thì sao?
[b]V.T:[/b] Đầu thế kỷ 20, ở miền Nam nhất là Sài Gòn, phát triển mạnh nhất. Từ chơi ngẫu hứng tiến tới có lý luận, có tổ chức đấu giải, giao lưu quốc tế. Có một số danh kỳ Trung Quốc và khu vực hay sang thi đấu. Phần nhiều họ thắng. Nhưng các danh kỳ của ta cũng có một số ván thắng họ oanh liệt. Ở miền Bắc, phát triển mạnh nhất vào những năm 30, 40. Ở Hà Nội thành lập những hội cờ Thiền Quang, Kỳ Tiên, Kỳ Bàn. Giải vô địch cờ tướng Bắc kỳ được tổ chức trong hai thập niên. Từ năm 1945 đến những năm 80, phong trào yếu đi.
Ở miền Trung, có một số danh kỳ ở Huế, Quảng Nam, Bình Định, Quảng Ngãi, Khánh Hòa… Sau thống nhất 1975, cờ tướng chưa được quan tâm ngay. Phải 17 năm sau, giải toàn quốc mới được tổ chức ở Đà Nẵng, năm 1992.
[b]HN:[/b] Từ đó môn cờ mới phát triển?
[b]V.T:[/b] Đúng vậy! Năm 1993, lần đầu tiên, cờ tướng Việt Nam tham dự giải Vô địch cờ tướng thế giới. Hàng loạt đấu thủ trẻ Việt Nam xuất hiện. Ta lại vào Hiệp hội châu Á. Các kỳ thủ Việt Nam chiếm được nhiều giải. Có lần, xếp thứ 2, thứ 3 thế giới, chỉ sau Trung Quốc. Đồng đội Việt Nam đã đoạt cúp Bạc Giải trẻ thế giới. Nguyễn Thành Bảo đã hạ đấu thủ Trung Quốc và đoạt cúp Vàng.
[b]HN:[/b] Những thành tích hiện tại này thật xứng đáng với truyền thống lâu đời của cờ tướng Việt Nam. Cách đây 700 năm, cờ tướng đã khẳng định vị trí trong cung cấm và trong dân gian.
[b]V.T:[/b] Đền thờ Thần cờ Đế Thích này được lập từ thời ấy. Vẫn còn tượng của ngài.
[b]HN:[/b] Qua bao thế kỷ, cờ tướng đã thâm nhập bằng nhiều hình thức vào đời sống văn hóa của ta. Vào trong văn học với thơ Lê Thánh Tôn, Nguyễn Trãi, Hồ Xuân Hương, Nguyễn Công Trứ, Hồ Chí Minh, các truyện cổ tích, giai thoại về Trạng cờ Vũ Huyên ở Mộ Trạch… Lễ hội mùa xuân đâu cũng có cờ người. Ở miền Nam và miền Trung, cờ được biểu diễn dưới dạng võ thuật, hoặc có khi thành vở tuồng.
[b]V.T:[/b] Hình thức lạ có cờ giếng dựng bàn cờ bằng tre ở trên giếng, quân cờ được treo như đèn lồng, hai đối thủ đi thuyền trong lòng giếng dùng sào móc quân đi. Có cờ bướm với các quân cờ được các cô gái đóng, mỗi cô cầm hai chiếc quạt lớn có tên quân cờ, di chuyển như múa. Cờ tướng phổ biến rộng rãi, là một yếu tố sinh hoạt truyền thống, tại sao không coi nó là nét văn hóa dân tộc ta?
[b]HN:[/b] Có người không nhận cờ tướng nằm trong văn hóa dân tộc, cho nó là của Trung Quốc, gốc Trung Quốc. Xét dưới góc độ “nhân học văn hóa”, tôi e quan điểm ấy phải bàn thêm. Các nền văn hóa dân tộc đều vay mượn của nhau. Khi một văn hóa phẩm – vật chất hay tinh thần – của một dân tộc đi vào truyền thống của một dân tộc khác thì nó trở thành yếu tố văn hóa của dân tộc này. Thí dụ hồ cầm nguyên là đàn của người Hồ vùng Tây Vực, sau phổ biến khắp Trung Quốc, trở thành đàn dân tộc Trung Quốc. Bóng đá gốc ở Anh, nhưng thịnh hành ở Brazil nên trở thành môn thể thao dân tộc Brazil. Vì vậy, có thể gọi cờ tướng là một trò tiêu khiển, một môn thể thao dân tộc Việt Nam, cũng mang màu sắc Việt Nam.
[b]V.T:[/b] Đúng là cờ tướng cũng “Việt hóa”. Ngay cái tên cũng thay đổi. Người Trung Quốc gọi là tượng kỳ, chữ tượng nghĩa là voi, hoặc hình tượng. Ta gọi nôm là cờ tướng, dễ hiểu và hay hơn vì nói đúng tính chất cờ là đánh trận, mục tiêu là diệt được quân tướng. Tượng kỳ ở Trung Quốc chính thống hơn, thường gắn với uy quyền, chính trường, dòng tộc, trường phái. Còn cờ tướng của ta có tính chất thú vui bình dân, bình đẳng… Cờ tướng ở ta dân gian hơn, kết hợp với lễ hội là cờ người (Trung Quốc ít phổ biến), cờ bỏi (quân gỗ đóng vào cọc tre, cắm vào lỗ), cờ tưởng không có bàn cờ, còn gọi là cờ mù đánh bằng óc tưởng tượng (xưa những người đánh cá, kiếm củi hay đánh khi không có bàn cờ trước mặt). Các bàn cờ tiên, nhiều đền chùa xây trên núi đều có.
[b]HN:[/b] Nói cho cùng thì cờ tướng không phải gốc ở Trung Quốc. Các tài liệu nghiên cứu đều thống nhất gốc là ở Ấn Độ, từ đó lan ra Trung Á, rồi lục địa Á Âu. Đến thế kỷ thứ 7, người Ảrập chiếm Ba Tư, học cờ ở đó, cải tiến cờ và đến thế kỷ thứ 8 nhập vào châu Âu dưới hình thức cờ quốc tế ngày nay (ta gọi là cờ vua).
[b]V.T:[/b] Tương truyền một nhà thông thái Ấn Độ giáo đã phát minh ra trò chơi Saturanga (thế kỷ thứ 5, 6) là tiền thân của cờ vua và cờ Trung Quốc tượng kỳ (tượng kỳ thế kỷ thứ 7 đời Đường). Cờ của Trung Quốc phát minh ra là cờ vây (vây quân của nhau) từ thời Nghiêu Thuấn (cách đây 4.000 năm, cổ nhất thế giới) chứ không phải là cờ tướng. Người Trung Quốc dựa vào cờ Saturanga tạo ra cờ tướng, làm một cuộc cải cách tuyệt vời, khiến cờ trí tuệ hơn, trừu tượng hơn, đồng thời đơn giản hơn. Không còn những quân cờ hình tượng, những vật hình cao nữa mà là quân tròn dẹt như cờ vây. Không dùng các ô hai màu nữa mà dùng đường vạch. Đem triết lý âm dương ngũ hành vào (có hỗ trợ và khắc chế lẫn nhau). Phản ánh tổ chức vua quan, thành trì, cung cấm, quân sự, để tránh phạm thượng (chiếu vua), vua thay bằng tướng. Cụ thể biên giới hai nước bằng sông (hà). Đặt ra quân pháo linh động tuyệt vời để tấn công (chữ pháo trước thuộc bộ Thạch khi còn bắn đạn bằng đá, sau thay bộ Hỏa khi bắn bằng thuốc súng).
[b]HN:[/b] Như vậy, xuất phát từ Ấn Độ, cờ Saturanga đã lan ra Trung Á để đi khắp thế giới với cờ vua quốc tế, qua Trung Quốc để trở thành cờ tướng phổ biến ở các nước đồng văn, trong đó có Việt Nam. Quả là một cuộc hành trình thú vị, phù hợp với đối thoại văn hóa vì hòa bình mà UNESCO kêu gọi từ đầu thiên niên kỷ mới.