– Ông bán cho tôi con chó này và khen nó không ngớt lời, rằng nó biết chơi cờ và đánh hay lắm, không ai lại được với nó. Thế mà tối qua tôi mang cờ ra chơi với nó, bầy đi bầy lại, đi nước này nước nọ… thế mà nó chỉ đứng nhìn, chẳng đi lấy một nước.
– Thưa ông – chủ cửa hàng từ tốn – con chó này là vốn có chủ là một Đại kiện tướng. Với những người chơi cờ vịt, nó rất xem thường.
Như vậy cái lợi đầu tiên của dùng cẩm nang khai cuộc là gúp chương trình cờ tiết kiệm được thời gian tính toán. Thay cho phải mất nhiều giây thậm chí nhiều phút đồng hồ (tùy thuộc thời gian chơi) thì giờ đây chương trình chỉ cẩn bỏ ra một phần rất nhỏ của giây để tìm ra nước đã lưu trong cẩm nang và đi theo nước đó. Thời gian tiết kiệm được này một mặt gây áp lực tâm lý lên con người (nếu đối thủ là người) và còn dùng để tăng thời gian được phép tính toán cho những nước sau, giúp cho chương trình tính sâu hơn (chơi hay hơn).
Một lợi ích quan trọng nữa là cẩm nang giúp cải thiện chất lượng nước đi vì thông thường đây là những nước cực kỳ xâu xa và cao cờ (rất tốt cả về chiến thuật lẫn chiến lược). Để có được những nước đi như cẩm nang, các chương trình cờ phải tính sâu gấp nhiều lần độ sâu bình thường, cần thời gian tính toán gấp nhiều lần thời gian một nước thông thường.
Do những lợi ích trên người ta mong muốn các cẩm nang giúp chương trình cờ đi càng nhiều nước càng tốt, dù cho đối phương đi khai cuộc gì cũng được. Lý tưởng nhất là có cẩm nang cho toàn bộ mọi ván cờ. Tuy nhiên do cờ có số nước đi / thế cờ bùng nổ cực nhanh (xin xem bài Số thế cờ nhiều như số vì sao trên trời?) từ thế cờ khởi đầu nên không thể có máy tính nào chứa hết được cẩm nang này (và cũng chẳng có cái máy tính nào tính nổi số nước đó) nên người ta chỉ lập được cẩm nang khai cuộc cho 5-15 nước khai cuộc ban đầu.
[b]I. Các kiến thức chung về cẩn nang khai cuộc[/b]
[b]Giai đoạn và độ dài[/b]
Được dùng khi bắt đầu một ván cờ. Thường nó kéo dài cỡ 5-15 nước. Đây là tập hợp các nước đi khai cuộc đã được chứng minh tốt từ xưa đến nay và qua nhiều ván cờ.
[b]Lệch tủ / hết cẩm nang hay trượt cẩm nang (out of book)[/b]
Khi đối phương đi một nước mà không có trong dữ liệu cẩm nang khai cuộc, chương trình cờ sẽ không còn đi theo cẩm nang được nữa và phải bắt đầu tự tính toán. Khi đó nó được coi là hết cẩm nang hay trượt cẩm nang.
[b]Thế nào là một cẩm nang tốt[/b]
Có nhiều tiêu chí để đánh giá một cẩm nang như kích thước, tốc độ. Nhưng nhìn về chất lượng có các đánh giá cơ bản như sau:
* Càng bao phủ nhiều (rộng) khai cuộc càng tốt
* Càng dài càng tốt
* Dẫn dắt đến một thế cờ bên máy có lợi thế
Hai điều trên nhằm giúp máy đi càng nhiều nước càng tốt (vừa tiết kiệm thời gian vừa nâng cao chất lượng nước đi). Nhưng lại vô ích nếu không đạt được điểm 3 vì mục đích tối thượng cuối cùng là hơn quân, hơn thế và cuối cùng là thắng cờ.
[b]II. Xây dựng cẩm nang khai cuộc[/b]
Để xây dựng cẩm nang có hai cách:
* Xây dựng hoàn toàn thủ công: dựa trên các sách vở về khai cuộc, người ta sẽ nhập vào từng nước và tạo thành cẩm nang. Ưu điểm của cách này là chất lượng cẩm nang cực kỳ cao do sách vở thường đã tuyển chọn cẩm nang rất kỹ và người nhập cũng có thể thẩm định từng nước. Hơn nữa, người ta có thể thay đổi chương trình khiến cho cẩm nang và chương trình có thể hòa hợp với nhau ở mức cao nhất. Nhược điểm là quá tốn công và thường cẩm nang chỉ có kích thước rất nhỏ, không có độ phủ rộng nên dễ bị lệch cẩm nang.
Cẩm nang của chương trình CCW, Coffee Chinese Chess và VSCCP (đều download được tại xqfan.com/) được xây dựng theo cách này. Chúng tôi xây dựng nó dựa chủ yếu vào quyển sách Cờ Tướng Khai cuộc cẩm nang (của nhóm tác giả Trần Tấn Mỹ, Lê Thiên Vị, Phạm Tấn Hoà, Quách Anh Tú). Nó khá nhỏ, chỉ có cỡ 200 khai cuộc mà thôi và độ bao phủ khá thấp nên rất dễ bị lệch cẩm nang.
* Xây dựng cẩm nang tự động: Ngày nay việc sưu tầm và lưu trữ trong máy tính số lượng lớn ván cờ không còn gì khó khăn. Do vậy người ta đã tận dụng số lượng các ván cờ này để xây dựng tự động cẩm nang khai cuộc cho máy.
Ý tưởng khá đơn giản, lần lượt đọc từng ván cờ, rồi tổng hợp chúng lại và lưu trữ các ván cờ đó thành dạng cẩm nang cho chương trình cờ.
Phương pháp này có ưu điểm lớn là có thể tiến hành hoàn toàn tự động và có thể xây dựng được những cẩm nang rất lớn và có độ phủ rất rộng (nếu có thật nhiều các ván cờ). Do đó chương trình sẽ có lợi thế lớn nhờ khó trượt cẩm nang hơn. Tuy nhiên, nhược điểm lớn là nhiều khi lẫn cả các khai cuộc kém (“vàng thau” lẫn lộn) và khó điều khiển chất lượng của cẩm nang.
[b]III. Cấu trúc của cẩm nang khai cuộc[/b]
(Các câu hỏi thường gặp: [i]Book của chương trình cờ tướng có cấu trúc ra sao; Làm sao chuyển đổi book của chương trình A sang chương trình B[/i])
Cách đơn giản nhất để lưu cẩm nang là lưu luôn chuỗi nước đi như dạng người ta vẫn thường đọc trên sách báo (dạng text). Chương trình cờ mẫu VSCCP lưu cẩm nang theo dạng này. Mỗi dòng thực chất là phần đầu của một ván cờ. Ưu điểm rất dễ thấy: con người có thể đọc hiểu và sửa đổi, thêm bớt rất dễ dàng. Nhược điểm cũng nhiều: chương trình phải diễn giải (chậm) từ các ký hiệu nước đi thành nước đi máy hiểu. Sự trùng lắp dữ liệu cũng rất lớn. Ví dụ nếu cẩm nang có hàng nghìn khai cuộc Thuận Pháo thì dòng nào cũng phải bắt đầu từ ký hiệu “P2.5 P8.5”.
Do vậy phần lớn các chương trình cờ cao cấp thường lưu cẩm nang theo dạng cây (để tránh trùng lắp) và ở mã nhị phân (gọn và nhanh hơn nhiều).
Nói chung không có cấu trúc chung cho các cẩm nang dạng mã nhị phân. Thiết kế và lưu nó như thế nào là hoàn toàn tùy thuộc vào ý muốn và khả năng của người lập trình.
Với các chương trình cờ hiện đại, ví dụ như Saola, các thông tin cơ bản phải lưu thường là nước cờ hoặc một con số đại diện cho thế cờ (Saola dùng con số đại diện) và điểm giá trị của nước đi đó. Nhờ các nước đi (hoặc con số đại diện) các chương trình sẽ biết từ một thế cờ nào đó sẽ có những nước đi nào thuộc khai cuộc. Còn con số giá trị cho chương trinh biết nước khai cuộc nào nên đi, khai cuộc nào nên tránh (Ngoài ra người ta còn có thể lưu nhiều thông tin phụ khác).
Người lập trình thường coi cẩm nang là một phần của chương trình cờ mà nếu dữ liệu bị sai hỏng có thể làm chương trình đi sai hoặc không chạy nên người ta thường không muốn người khác can thiệp trực tiếp vào cấu trúc này. Do vậy người dùng không nên và cũng rất khó có thể can thiệp vào cấu trúc đó. (Ví dụ, với các chương trình lưu cẩm nang tương tự như Saola, bạn sẽ khó đoán biết mỗi một nước đi trong cần bao nhiêu byte để lưu, byte nào là con số đại diện, byte nào là con số giá trị, rồi con số đại diện đó nghĩa là gì, và làm sao từ bàn cờ nào đó tìm ra con số đại diện, dữ liệu được tổ chức trong một file ra sao…). Cũng vậy, việc chuyển đổi từ cẩm nang của một chương trình cờ này sang cẩm nang của một chương trình cờ khác cũng là việc bất khả thi, trừ khi các chương trình cờ này của cùng nhóm tác giả. (Các chương trình cờ khác nhau còn có thể có những thứ không tương đồng nên không thể chuyển đổi).
[img]xq607-0.png;center;Hộp thoại cho phép nghiên cứu cẩm nang của Saola. Dữ liệu tổ chức có hình cây và kèm các thông tin như tên khai cuộc. Saola cho phép xem xét từng nước một cách trực quan (hiện bàn cờ minh họa). Cây cẩm nang rất lớn nên Saola để người dùng mở dần từng tầng[/img]
[b]IV. Nâng cao chất lượng cẩm nang[/b]
Nhiều chương trình cờ ngày nay cho người dùng tự xây dựng lấy cẩm nang từ các ván cờ nên nhiều người đã quan tâm hơn đến việc làm sao nâng cao chất lượng của các cẩm nang tự xây dựng này.
Cần biết rằng việc xây dựng cẩm nang như thế nào là tùy thuộc vào từng chương trình, tức là phụ thuộc vào trình độ, quan điểm của tác giả và thường được coi là bí mật. Khả năng người dùng can thiệp vào chất lượng cẩm nang tuy có nhưng không nhiều lắm.
[b]Chất lượng ván cờ[/b]
Điều dễ thấy là khi các chương trình cờ xây dựng cẩm nang khai cuộc từ các ván thực chiến thì chất lượng cẩm nang rõ ràng phụ thuộc vào các ván đó. Nếu đó là các ván đấu của các Đại kiện tướng thì cẩm nang sẽ gồm các nước đi chính xác và dài. Nhưng nếu đó chỉ là những ván đấu của người mới học cờ thì sẽ có rất nhiều nước đi “ngẫu nhiên”, đi sai nhiều.
[b]Khai cuộc và kết quả[/b]
Khi xử lý hàng ngàn ván cờ để làm khai cuộc, các chương trình xây dựng cẩm nang thường không tính toán để xem các nước đi là tốt hay xấu (vì nếu tính toán thì tốn quá nhiều thời gian – cần từ hàng tháng đến hàng năm). Do đó chúng phải căn cứ vào kết quả ván cờ để xem khai cuộc đó là tốt cho bên đi Tiên (bên Trắng) hay tốt cho bên đi Hậu. Nếu bên Tiên thắng cờ chương trình sẽ cộng cho mỗi nước đi của bên Tiên là một điểm thưởng nào đó, còn bên hậu là trừ. Còn nếu bên tiên thua cờ thì lại làm ngược lại (thường các chương trình bỏ qua các ván cờ hòa).
Như vậy lý tưởng nhất là ta có các ván cờ mà kết quả của chúng phản ánh chính xác chất lượng khai cuộc. Tỷ như cứ bên nào khai cuộc tốt thì bên đó thắng cờ, bên nào chọn khai cuộc kém thì thua cờ. Điều không may là các ván thực chiến lại không hoàn toàn như vậy. Có người khai cuộc tốt nhưng do chơi kém ở trung cuộc hoặc tàn cuộc mà dẫn đến thua cờ. Có ván khác người ta thua vì hết thời gian hoặc phạm luật nào đó chứ chẳng phải do cờ đang hơn hay kém thế. Các ván cờ này sẽ làm nhiễu loạn đáng kể kết quả cuối cùng.
Cách tốt nhất là ta thẩm định từng ván cờ và loại bỏ những ván khai cuộc-kết quả không tương đồng nhau. Tuy nhiên việc này đòi hỏi làm thủ công rất mất thời gian. Mặt khác với nhiều ván cờ trình độ cao đòi hỏi phải chuyên gia khai cuộc mới đủ sức thẩm định. Những khai cuộc bẫy cũng làm cho việc thẩm định rất khó khăn (ta tưởng đó là khai cuộc kém nhưng thực ra nó là bẫy và không hề kém).
[b]Số lượng[/b]
Nếu ở phần trên mỗi một kết quả thắng hay thua giống như một lần bỏ phiếu trả lời có hoặc không cho các nước đi trong một khai cuộc. Chương trình phải dựa vào số lượng để xem có bao nhiêu phiếu có, bao nhiêu phiếu không. Căn cứ vào đó chương trình sẽ biết nên đi nước khai cuộc này hay nước khai cuộc kia. Ví dụ từ các ván cờ nó thấy số ván cờ đi khai cuộc Pháo đầu thắng nhiều hơn hẳn là lên Tượng đầu thì nó sẽ cho điểm nước Pháo đầu cao hơn nước lên Tượng, từ đó chương trình sẽ biết mà chọn Pháo đầu làm nước khai cuộc chủ yếu. Cũng vậy nếu nó thấy số ván đối phó Nghịch Pháo thua quá nhiều thì nó sẽ cho điểm rất thấp khiến chương trình gần như “cạch” nước khai cuộc đi này.
ooo
Thường cẩm nang xây dựng như trên sẽ là một dạng [i]”trung bình tốt”[/i] do chọn nước theo số đông, tức là chương trình cờ khi dùng cẩm nang này sẽ chọn đi theo những khai cuộc [i]”thông thường người ta hay dùng và thông thường là tốt”[/i] (ví dụ nước đầu tiên thường là Pháo đầu vì khai cuộc này có số ván thắng hơn đáng kể so với khai cuộc khác).
Ưu điểm của [i]”chọn theo số đông”[/i] là ta không cần phải quá lo lắng khi trong tập hợp các ván cờ có các ván kém, có ván khai cuộc – kết quả không tương đồng (do số lượng các ván này không nhiều bằng các ván tốt và tương đồng). Người dùng cũng không cần có các kiến thức, hiểu biết đặc biệt và không cần phải bỏ công sức để kiểm tra hay phân loại các ván cờ này.
Nhược điểm là ta sẽ có các cẩm nang tuy lớn, có độ bao phủ rộng nhưng chất lượng chỉ “tầm tầm”. Các nước khai cuộc tuy tốt đấy nhưng không có gì thật đặc sắc (do số lượng ít nên các nước đi đặc sắc, các khai cuộc bẫy dễ bị bỏ qua hoặc cho điểm thấp), dễ bị đoán biết nên dễ bị dẫn dắt và dễ sập bẫy các cao thủ.
[b]V. Xây dựng cẩm nang đặc biệt, cẩm nang có bẫy[/b]
Ở phần này ta sẽ tìm hiểu cách xây dựng cẩm nang có “cá tính” hơn, đặc biệt hơn để tránh lối mòn.
Như trên nói, người dùng rất có ít cơ hội can thiệp được vào quá trình xây dựng cẩm nang. Việc đưa bẫy vào cẩm nang và khiến chương trình dẫn dắt theo bẫy này còn khó hơn nữa. Tuy nhiên ta cũng có một vài cách như sau:
* Chia các ván cờ theo nhiều kiểu khai cuộc khác nhau. Khi cần xây dựng một khai cuộc đặc biệt nào đó, ví dụ nước đầu tiên nhất định phải là Tấn Tốt 3 hoặc 7 (Tiên nhân chỉ lộ) thì ta chỉ đưa các ván cờ có Tấn Tốt 3 hoặc 7 này thôi. Do không có các kiểu khai cuộc khác thì chương trình “đành” phải đi khai cuộc này.
* Cũng vậy, nếu bình thường chương trình đang ghét đi nước đối Pháo nghịch (bên đi hậu) thì ta lại có thể bắt chương trình đó chọn đi Pháo nghịch bằng cách chỉ giữ lại những ván Pháo nghịch mà hậu thắng, xóa hết các ván thua đi.
* Các khai cuộc bẫy thường rất khó bắt chương trình chọn đi theo vì số lượng rất ít (nếu nhiều người dùng thì không còn là bẫy), dù các nước đi có được thưởng cũng vẫn không hấp dẫn chương trình bằng các nước đi khác có tổng thưởng cao hơn. Một cách cải thiện là ta phải thêm thật nhiều các ván cờ có cùng khai cuộc bẫy vào. Cách đơn giản nhất là copy ván cờ bẫy đó thành nhiều bản. (Nhưng phải lưu ý rằng một số chương trình xây dựng cẩm nang có kiểm tra và tự động loại bỏ các ván cờ trùng nhau, khi đó ta phải tắt chức năng này. Còn nếu không ta nên sửa một vài nước cuối hoặc cắt bớt nước cái dài cái ngắn cho chúng khác nhau).
Bằng cách tạo ra một tập hợp các khai cuộc khác nhau như trên, ta có thể chủ động lúc dùng khai cuộc này, lúc dùng khai cuộc kia tùy ý thích.
Ngoài những cách trên, Saola đang thử nghiệm một công cụ dặc biệt cho phép người dùng xem và sửa đổi các trọng số của khai cuộc (nên dễ thay đổi cách chọn khai cuộc, dễ thêm bẫy…). Tuy nhiên nó còn một vài hạn chế và đỏi hỏi người dùng có hiểu biết lớn về khai cuộc nên nó không được phổ biến.
[b]VI. Những vấn đề khác[/b]
[b]Bắt đối phương (máy) lệch cẩm nang sớm[/b]
Nhằm giảm bớt lợi thế của chương trình đi theo cẩm nang, nhiều đấu thủ tìm cách đi những nước khai cuộc lạ, khiến chương trình bị hết cẩm nang và phải bắt buộc bắt đầu tính toán sớm. Cách này đòi hỏi đấu thủ đó phải có hiểu biết và chuẩn bị trước. Cái giá phải trả cũng không nhỏ: vì đi nước lạ đấu thủ đó cũng đã phải chọn một phương án khai cuộc khác thường, được thẩm định quá ít hoặc từng được coi là không nên đi. Do đó anh ta thường cũng phải trả giá đắt về nước đi này.
[b]Vấn đề tương hợp giữa chương trình cờ và cẩm nang[/b]
Người dùng thường không biết đến vấn đề này. Người lập trình cũng ít khi mô tả công khai. Tuy nhiên đây lại là vấn đề ảnh hưởng không nhỏ đến kết quả.
Cũng giống như con người, các chương trình cờ cũng thường có “gu” chơi. Có chương trình chơi Pháo tốt hơn Mã, có chương trình chơi Mã giỏi hơn. Có chương trình tính toán giỏi với những thế cờ phức tạp, nhưng có chương trình lại giỏi tính với những thế cờ đơn giản hơn. Do khác nhau về “gu” hay trình độ, cùng một thế cờ thì có chương trình cho là Tiên ưu, cái khác cho là Hậu ưu. Lý tưởng nhất là sau giai đoạn khai cuộc các chương trình cờ được bắt đầu tính toán với những thế cờ mà nó “thích” chứ không phải thế cờ mà nó thấy bị mất ưu. Nếu để ý ta sẽ thấy thường gặp hiện tượng này: khi chương trình cờ vừa ra khỏi cẩm nang thì nước đầu tiên lại có điểm âm, mất ưu thế so với đối phương. Cũng có thể việc đó do đối phương dẫn đắt về một thế cờ họ ưu hơn, nhưng nhiều khi chỉ là do chương trình của ta không “thích” cái thế cờ “ưu” đó.
Hiểu được cái “gu” hay mặt mạnh, mặt yếu của các chương trình cờ trong giai đoạn khai cuộc rất khó. Nó đòi hỏi ta phải thường xuyên sử dụng, quan sát, so sánh… Qua mỗi phiên bản mới các chương trình cờ này lại có thể thay đổi. Nhưng việc chọn lọc các ván cờ rồi xây dựng cẩm nang cho hợp gu còn rất vất vả tốn nhiều công sức.
[b]Làm sao bắt chương trình đi nước khai cuộc khác? Làm sao bắt chương trình ngừng đi theo cẩm nang và bắt đầu tính toán?[/b]
Vấn đề này phụ thuộc vào thiết kế chức năng của chương trình. Một số chương trình (như Saola) cho phép người dùng dễ dàng thay đổi nước đi khai cuộc hoặc ngừng đi theo khai cuộc và bắt đầu tính toán.
Các chương trình khác, đặc biệt là ở dạng Engine (dùng với XBoard) thì khó hơn nhiều do giới hạn của bạn thân XBoard và giới hạn lệnh giữa Engine và XBoard. Do không có cách chuẩn, bạn cần phải tự tìm tòi các thủ thuật, ví dụ như khi đến nước đã định thì tắt chương trình, thay cẩm nang khác hoặc xóa bỏ nó rồi khởi động lại chương trình cho đi tiếp.
[b]Làm sao biết chương trình đang dùng cẩm nang[/b]
Nếu ở giai đoạn khai cuộc mà bạn thấy khi đến lượt mà chương trình đi ngay lập tức, không hiện bất cứ thông tin tính toán (thinking) như số nút, tốc độ… thì đó là chương trình đang đi theo cẩm nang.
[b]Tôi có thể xây dựng cẩm nang tàn cuộc cùng phương pháp như cẩm nang khai cuộc được không?[/b]
Về nguyên tắc thì được nhưng trong thực tế không ai dùng do những lý do sau đây:
* Có rất nhiều ván cờ kết thúc ở trung cuộc nên là chẳng thể lọc lấy tàn cuộc
* Độ tản mát của các ván cờ tàn cuộc quá lớn. Hầu như bạn không thể tìm được hai ván cờ khác nhau mà cuối cùng lại có tàn cuộc giống hệt nhau. Hiếm hoi lắm, mới có được vài ván cờ hao hao nhau nhưng thực ra là khác nhau do vị trí các quân cờ không giống nhau. Ngoài ra còn có thể khác ở một vài quân “phụ” nữa như Sĩ, Tượng.
* Hầu hết các ván cờ thực chiến không đi đến tận cùng, tức là chiếu hết. Chỉ cần đối phương đưa được về tàn cuộc thắng là người ta đã bỏ cờ chịu thua. Nếu lưu thế cờ tàn cuộc này và chương trình có may mắn gặp lại thì nó cũng chẳng có thông tin gì tiếp theo (không có nước đi tiếp theo). Nếu đấu thủ không buông cờ thì máy vẫn phải tính tiếp tìm nước đi mà thôi.
Do đó nếu xây dựng cẩm nang tàn cuộc từ các ván cờ (dù rất lớn) thì gần như bạn không thể “tra” ra bất cứ thế cờ nào. Cẩm nang này hoàn toàn vô ích với máy.
Thực tế, người ta không tạo cẩm nang tàn cuộc từ các ván đấu mà phải tự xây dựng lấy bằng những chương trình đặc biệt. Chúng tôi đã viết về việc này trong bài Nghiên cứu cờ tàn bằng máy tính
Các kỳ thủ thuộc nhóm cao nhất(dựa vào hệ số ELO)đều là những người có phong độ và thành tích thi đấu tốt và tất nhiên sẽ được hưởng những quyền lợi nhất định mỗi khi hiệp hội cờ tướng Trung Quốc tổ chức các giải đấu có liên quan tới vị trí xếp hạng trên BXH chung. Đa phần các giải đấu quan trọng cuối năm, các kỳ thủ tham dự đều phải đạt được 1 hế số ELO và 1 vị trí xếp hạng cao. Sau đây là quy tắc tính điểm hệ số ELO của Trung Quốc hiện nay:
[img]xq612-0.jpg;center;Kiện tướng Tưởng Xuyên hiện đang là người có hệ số ELO cao nhất Trung Quốc(2685)[/img]
-Hiện nay mỗi năm Hiệp hội cờ tướng Trung Quốc sẽ tiến hành sắp xếp BXH kỳ thủ một năm 2 lần gồm BXH 6 tháng đầu năm và BXH 6 tháng cuối năm.
-Trước tiên để tính được hệ số ELO cho các kỳ thủ,hiệp hội cờ tướng Trung Quốc sẽ phân chia các giải đấu do hiệp hội quản lý trong một năm của họ thành các cấp gồm:
+Cấp 5 sao: Chỉ có 1 giải vô địch cá nhân toàn quốc là cấp 5. Kỳ thủ vô địch giải này được cộng thêm 1000 điểm vào hệ số ELo đang có.
+Cấp 4 sao: Gồm giải vô địch cờ tướng thế giới và các giải quốc nội của Trung Quốc có chất lượng cao với tiêu chí là >80% số lượng kỳ thủ đã đạt 2600 ELO trở lên tham dự. Quán quân giải 4 sao chỉ được cộng thêm vào ELO đang có là 800 điểm. Một số giải trong năm 2009 ở Trung Quốc đã được tổ chức thuộc cấp 4 sao như: Giải Ngũ Dương Bôi, giải Đại kỳ thánh chiến cúp Hoa Mộc Quảng Dương Bôi, giải Bàn An Vĩ Nghiệp Bôi, giải Hàn Tín Bôi, giải thưởng cá nhân thuộc giải đồng đội giáp cấp Liên Tái 2009, giải Kỳ bá Cửu Thành Vĩ Nghiệp Bôi.
+Cấp 3 sao: Gồm giải cá nhân Châu Á và các giải quốc nội của Trung Quốc có chất lượng cao với tiêu chí là >60 % số lượng kỳ thủ đã đạt 2600 ELO trở lên tham dự. Quán quân giải 3 sao chỉ được cộng thêm vào hệ số ELO đang có là 600 điểm. Một số giải trong năm 2009 ở Trung Quốc đã được tổ chức thuộc cấp 3 sao như: Giải Mao Sơn Bôi, giải cá nhân tại Trí Vận Hội Trung Quốc lần thứ 1.
+Cấp 2 sao: Gồm các giải quốc tế khác ngoài giải thế giới và giải Châu Á được tổ chức ở Trung Quốc và các giải quốc nội của Trung Quốc có chất lượng cao với tiêu chí là >40 % số lượng kỳ thủ đã đạt 2600 ELO trở lên tham dự. Quán quân giải 2 sao chỉ được cộng thêm vào hệ số ELO đang có là 400 điểm. Một số giải trong năm 2009 ở Trung Quốc đã được tổ chức thuộc cấp 3 sao như: Sái Luân Trúc Hải Bôi ở Hà Nam
+Cấp 1 sao: Gồm các giải quốc tế nằm ngoài Trung Quốc và các giải cờ nhanh của Trung Quốc. Quán quân giải 1 sao chỉ được cộng thêm vào hệ số ELO đang có là 200 điểm. Một số giải trong năm 2009 ở Trung Quốc đã được tổ chức thuộc cấp 3 sao như: giải cờ nhanh Trí Vận Hội Trung Quốc lần thứ 1, cúp Phương Trang lần thứ 3 ở Việt Nam.
-Các kỳ thủ đạt thứ hạng cao tại các cấp giải sau mới được cộng điểm vào hệ số ELO:
+18 kỳ thủ xếp hàng đầu tại giải cá nhân toàn Trung Quốc
+16 kỳ thủ xếp hàng đầu khi xét giải cá nhân thuộc giải đồng đội Giáp cấp liên tái
+Các kỳ thủ xếp hàng đầu thuộc các giải quốc nội do BTC giải quy định nhưng không quá 8 người(từ hàng 1-8)
+Các kỳ thủ Trung Quốc tham gia các giải đấu quốc tế thuộc nhóm đầu của các giải đó theo quy định của BTC.
-Cách cộng điểm ELO như sau: Quán quân được cộng tuỳ theo cấp độ giải tổ chức. Quy tắc phân chia điểm là:Quán quân=2 lần Á quân=3 lần quý quân=4 lần điện quân=…=18 lần người xếp hạng 18 (ví dụ đây là giải cá nhân Trung Quốc).
-Ngoài ra để các kỳ thủ tham dự các giải đấu có trách nhiệm hơn thì khi mỗi kỳ thủ có đăng ký tham dự một giải nào đó bất luận đẳng cấp thế nào cũng sẽ bị trừ một số điểm ELO nhất định. Điểm trừ ELO này được tính như sau. Bằng 5% điểm cộng của quán quân giải đó nếu là giải quốc nội Trung Quốc.Bằng 10% điểm cộng của quán quân giải đó nếu là giải quốc tế. Ví dụ điểm trừ khi tham dự giải cá nhân Trung Quốc sẽ là 5.1000/100=50 điểm. Còn giải thế giới sẽ bị trừ là 10.800/100=80 điểm. Như thế có thể hiểu rằng một người có ELO rất cao như Hồ Vinh Hoa chẳng hạn suốt mấy năm không thay đổi nhiều là do ông ít tham dự các giải nên không bị trừ điểm nhiều.
-Điểm tích luỹ ELO cuối cùng sẽ được tính bằng công thức: Điểm cộng ELO – Điểm trừ ELO.
Nhận xét: Đến đây các bạn có thể trả lời được 1 câu hỏi mà người hâm mộ vẫn thường xuyên thắc mắc là tại sao một kiện tướng như Tưởng Xuyên tuy không phải ở trình độ cao nhất Trung Quốc nhưng vẫn lại là người có hệ số ELO cao nhất trên BXH chung(và tất nhiên vẫn được coi là số 1 Trung Quốc). Đơn giản là vì anh ta là người rất chăm chỉ và thường xuyên tham gia rất nhiều giải đấu bất luận là cấp độ nào. Mỗi năm tính sơ sơ Tưởng Xuyên tham dự khoảng trên dưới 10 giải lớn nhỏ khác nhau.Trình độ hiện nay của Tưởng Xuyên được xếp vào nhóm “Tứ Đại Thiên Vương” đương đại cho nên mỗi khi đánh giải Tưởng Xuyên rất hay có mặt trong nhóm dẫn đầu của các giải(nhóm sẽ được cộng ELO). Tích luỹ cuối năm của Tưởng Xuyên rất lớn.Còn như Hứa Ngân Xuyên nếu ai từng để ý thì thấy rằng danh thủ này rất ít khi tham dự các giải nhỏ. Mỗi năm anh ta chỉ tham gia các giải đấu lớn từ cấp 3 trở lên. Số lượng tham dự giải cũng không nhiều. Một năm chừng 4-5 giải gì đó. Do đó cho dù thành tích của Hứa Ngân Xuyên rất tốt nhưng tích luỹ cuối năm vẫn không thể vượt qua Tưởng Xuyên. Cuối cùng nếu tính hệ số ELO, Hứa Ngân Xuyên chỉ có 2668 và xếp thứ 2 trên BXH kỳ thủ Trung Quốc.
Sắp tới TPHCM sẽ tổ chức nhiều giải để tính Elo, Liên đoàn Cờ quốc gia cũng dự kiến đưa toàn bộ các giải cờ vua tiêu chuẩn trong nước vào hệ thống của FIDE (Liên đoàn Cờ vua thế giới) để tính hệ số Elo cho các kỳ thủ Việt Nam từ năm 2010, do đó chúng tôi nhận thấy rằng đây là lúc thích hợp để giải đáp một số thắc mắc của những người hâm mộ bộ môn cờ vua về con số Elo “khó hiểu” này.
[img]xq611-0.jpg;right;[/img]
Sỡ dĩ chúng tôi cho rằng nó “khó hiểu” vì trên trang web của FIDE đã có đưa thông tin và cách tính đầy đủ về nó; Tuy nhiên cách trình bày của FIDE bằng tiếng Anh theo dạng “luật” với ngôn ngữ “Hàn lâm”, nên khá khô cứng và khó nuốt, mà ở đó chỉ có các nhà chuyên môn về tính toán hệ số hoặc những ai có quan tâm nghiên cứu kỹ mới hiểu nỗi, còn phần lớn mọi người chắc là sẽ mở ra xem được vài dòng rồi đóng lại.
Đa phần các kỳ thủ Việt Nam mà chúng tôi tiếp xúc và hỏi thì cũng chỉ biết trả lời rằng: “Ờ! Tôi có số Elo đấy, khi thi đấu Elo tôi có thay đổi thế nào thì để mấy bác trên ấy tính hộ”. Mấy anh giỏi tin học hơn một chút thì đưa dữ liệu vào chương trình bốc thăm để nó tự động tính cho nó khoẻ, dễ dàng như làm quảng cáo cái túi bột giặt bay qua người một cô gái tạo thành một vệt trắng xoá, thế rồi hô lên “Ngạc nhiên chưa!”.
Dựa vào các quy định của Luật FIDE, rồi lượm lặt các “văn bản hướng dẫn” về hệ số Elo trên kho tàng Internet, cộng với một số hiểu biết chút chút của mình, chúng tôi cố tổng hợp và sắp xếp bố cục để diễn giải về hệ số Elo sao cho dễ hiểu nhất.
Các tên gọi, chỉ số và tiêu chí gốc của hệ thống tính Elo của FIDE đều bằng tiếng Anh, phần lớn các từ này không có trong tự điển hoặc nếu có cũng mang nghĩa không thích hợp với bộ môn cờ do đó sẽ rất khó chuyển ngữ chúng sang tiếng Việt. Người Việt mình có thói quen dịch tiếng nước ngoài ra tiếng mẹ đẻ theo kiểu riêng của mình, có đôi khi từ được dịch và từ gốc chẳng ăn nhằm gì với nhau, miễn là đa số nghe được, đọc được và hiểu được là đủ. Như vậy những gì mà tôi chuyển ngữ trong bài viết này cũng sẽ theo cái thói quen đó với hy vọng rằng các bạn sẽ chấp nhận. Biết đâu trong tương lai những từ Việt đẹp đẽ này sẽ trở thành một nhóm từ mới trong kho tàng ngôn ngữ giàu trí tưởng tượng của nhân loại, lúc ấy đừng có kêu lên là “bác nào dịch bậy” đấy nhé!
Chúng tôi cũng hy vọng rằng phần trình bày dưới đây không những sẽ giúp cho các bạn hiểu được về hệ số Elo mà còn có thể bổ sung kiến thức về cách tính hệ số cho tất cả các kỳ thủ chúng ta. Ta vào chủ đề chính nào!
Elo xuất phát từ tên của Tiến sĩ Arpad Emrick Elo (1903-1992), người Mỹ gốc Hung. Ông Elo đã xây dựng nên hệ thống tính của mình dựa trên nền tảng hệ thống tính toán của một nhà tổ chức cờ vua Kenneth Harkness (1896-1972), người Mỹ gốc Scotland. Như vậy hệ thống tính này có công của 2 người, nhưng người ta quen gọi tên của ông Elo vì cách tính của ông đã được hoàn thiện và gần với cách tính ngày nay.
Hệ thống Elo hiện tại được áp dụng cho nhiều môn thể thao khác nhau, tôi không nhớ là bao nhiêu môn. Riêng ở môn cờ vua thì FIDE đã có bổ sung thêm một số công thức tính toán khác, gán thêm một số quy định và đặt tên là “Rating” & “Rating Performance” (để khỏi bị nhầm với môn khác) và áp dụng từ năm 1970.
“Rating” và “Rating Performance” là một cặp số được dùng để đánh giá một cách tương đối các đấu thủ cờ vua trên thế giới mà ta quen gọi là hệ số Elo và hiệu suất thi đấu. Do chủ đề trong bài này của chúng ta là giải đáp thắc mắc cho bạn đọc vì vậy ở đây ta sẽ bắt đầu bằng việc giải thích 2 dạng số này của FIDE nhé:
1. Rating: cho ta biết sức mạnh của một kỳ thủ. Ví dụ như “Rating” của một đấu thủ A là 2500, đấu thủ B là 2100 cho ta biết rằng đấu thủ A có sức cờ mạnh hơn đấu thủ B. Với Rating như vậy, trong thi đấu thường thì A sẽ thắng B; Tuy nhiên có đôi khi A cũng bị B bắt bí, lúc đó hệ số “Rating” của B sẽ tăng và của A sẽ giảm. FIDE dựa vào “rating” để xếp hạng cho các đấu thủ trên thế giới hoặc để xếp hạt nhân cho một giải thi đấu nào đó. Như vậy “Rating” là một con số thể hiện sức mạnh tương đối của một kỳ thủ.
“Mạnh” tiếng Hán là “Cường”, người Việt mình hay đặt tên con theo từ Hán như Lâm, Hải, Long v.v… thay vì là Rừng, Biển, Rồng; Do đó tôi cũng xin dịch từ “Rating” này sang tiếng Hán Việt là “Cường số” cho nó hoành tráng vậy. Hỵ vọng từ này sẽ dễ chấp nhận cho các bạn nào yêu tiếng Việt, chắc là được phải không các bạn. Như vậy kể từ đây tôi gọi “Rating” là “cường số”, bạn nào không thích thì có thể dùng mọi biện pháp tin học để đổi các thuật ngữ này ra theo ý riêng của mình thì khi đọc sẽ không bị chướng mắt vậy.
2. Rating Performance: đây cũng là một con số giống như “cường số” nhưng nó có giá trị chỉ trong một giải thi đấu. FIDE căn cứ vào “cường số” ban đầu, cùng với kết quả thi đấu của các đấu thủ trong một giải, rồi làm một vài phép toán đại số sẽ cho ra một nhóm số khác để đánh giá khả năng đẳng cấp của đấu thủ trong giải thi đấu đó gọi là “Rating Performance”, tạm dịch là “hiệu suất”.
Ví dụ như “hiệu suất” (Rating Performance) của bạn trong một giải là 2570, có nghĩa là bạn thể hiện trình độ thi đấu của mình ở giải đó cỡ “kiện tướng quốc tế”. Như vừa rồi Lê Quang Liêm đạt “hiệu suất” ở Aeroflot Open là 2872, tức là ở đó Liêm đạt trình độ thi đấu ở tầm cỡ vô địch thế giới, hàng siêu đại kiện tướng. Các báo đài trên thế giới ca ngợi Liêm hết lời cũng là vì cái con số hiệu suất 2872.
Tiếp tục nhé! Theo quy định của FIDE, nếu như “hiệu suất” của bạn ở một giải quốc tế đạt 2450, bạn sẽ có 1 chuẩn kiện tướng quốc tế, tiếng Anh là “Norm”, bạn sẽ nhận được 1 cái giấy chứng nhận chuẩn kiện tướng quốc tế (tất nhiên là phải có vài điều kiện khác về luật kèm theo giải); Hoặc nếu bạn có hiệu suất thi đấu là 2600 bạn sẽ có 1 chuẩn Đại kiện tướng đấy. Sướng chưa!
Như vậy “cường số” và “hiệu suất” có quan hệ với nhau và được sử dụng cho 2 mục đích khác nhau trong hệ thống của FIDE; Một để đánh giá sức mạnh của đấu thủ và thể hiện trên bảng xếp hạt nhân định kỳ của FIDE 2 tháng 1 lần; Một để đánh giá khả năng của các đấu thủ và chỉ thể hiện trong một giải thi đấu.
Trên đây là phần trình bày giải thích về “Cường số” và “Hiệu suất”. Hy vọng là tôi không đi quá nhanh và vắn tắt đến mức không thể hiểu được.
[b]Thưa ông, cờ vua trong thời gian gần đây đang được rất nhiều người quan tâm, nhất là khi Lê Quang Liêm đạt chuẩn đại kiện tướng. Đó là thành công của những người làm cờ vua TP.HCM?[/b]
[img]xq608-0.jpg;right;Quang Liêm (trái) ở ván đấu đầu tiên với kỳ thủ đến từ Singapore trong khuôn khổ HDBank Open Cup 2011[/img]
Đúng là cờ vua TP.HCM được xem như thành công với Lê Quang Liêm. Nhưng cũng phải nói rằng, Liêm có được thành công hôm nay chủ yếu là nhờ gia đình của em ấy. Nếu chỉ trông vào tiền nhà nước thì e rằng khó có một Lê Quang Liêm như ngày nay.
[b]Ông nói vậy, chẳng lẽ làng cờ thành phố không có lối thoát?[/b]
Cờ vua TP.HCM được coi như mạnh nhất nước nhưng nói chắc chẳng ai tin, chúng tôi còn không có cả một trung tâm để dạy cờ, huấn luyện. Tôi mới hay tin, vừa có chủ trương cho bộ môn cờ vua của TP.HCM một tầng tại ngôi nhà ở Phan Văn Đạt (quận 1) để làm trung tâm cờ. Mới là chủ trương thôi mà ai cũng mừng “hết lớn” rồi.
[b]HDBank Open Cup 2011 lần này được coi là lớn nhất trong năm và cũng có giải thưởng cao nhất, đó phải chăng cũng là một cách làm mới?[/b]
Từ trước đến giờ cứ nghĩ làm chuyên môn tốt là được, nhưng đóng cửa đánh cờ với nhau chẳng ai biết thì làm sao mà có tiền phát triển, làm gì có ai thèm tài trợ. Ai cũng nói môn này là môn trí tuệ nhưng để quảng bá trí tuệ Việt Nam thì cũng cần phải có tiền chứ không thể chỉ bằng lời nói. Từ trước tới nay, nhà tài trợ toàn là những người yêu cờ, họ giao cho “cục” tiền rồi chúng tôi tổ chức giải, họ chẳng buồn đòi hỏi gì. Nhưng đó không phải là cách làm lâu dài. Lần này được HDBank nhúng tay vào, chúng tôi học được nhiều điều trong công tác tổ chức tuyên truyền.
[b]Khi nhìn Lê Quang Liêm, nhiều người lạc quan nói rằng, làm vận động viên (cờ vua) giờ giàu lắm?[/b]
Danh hiệu của các kỳ thủ rất oai, nào là đại kiện tướng, kiện tướng quốc tế… nhưng nói thật, chỉ là vài người thôi. Ở Việt Nam, gia đình Liêm phải đầu tư nhiều lắm anh mới có thể nổi bật được như vậy. Tiền lương, đẳng cấp và nhiều thứ linh tinh khác các kỳ thủ chỉ ở khoảng từ 7 – 15 triệu đồng/tháng thôi.
[b]Vậy thì “chơi cờ” thì cũng phải trông nhiều thứ lắm mới đủ sống?[/b]
Đúng. Tôi chưa thấy kinh doanh cờ mà có lãi. Từ Hoàng Thông sống được khi dạy cờ là nhờ công ty mẹ. Vietchess năm nay hoạt động nhưng đến giờ mới chỉ ở giai đoạn giảm lỗ. Chơi cờ mà không được gia đình hỗ trợ, không tài năng xuất sắc thì không thắng nổi ở các giải quốc tế. Hỏi thử mấy người được như Liêm hay Trường Sơn. Nhưng dù sao nhờ thành công của Sơn và Liêm mà nhiều tờ báo quốc tế như New York Times, The Christian Science Monitor và một số báo điện tử của châu Âu đưa tin, viết bài. Từ đó, chúng tôi đi xin tài trợ cũng dễ hơn, các gia đình có con chơi cờ cũng thấy không phải là không có lối ra. Nhưng cũng nói thật môn cờ vẫn còn là môn bao cấp từ nhà nước mà đã là bao cấp thì…
[b]Cảm ơn ông.[/b]
Hệ số Elo là một phương pháp để tính toán một cách tương đối nhằm đánh giá trình độ của những người chơi dựa trên hiệu suất thi đấu của người đó. Tên gọi “Elo” xuất phát từ tên của TS Arpad Emrick Elo (1903 – 1992), một nhà vật lý người Mỹ gốc Hungary. Ông xây dựng hệ thống tính của mình trên nền tảng hệ thống tính toán của một nhà tổ chức cờ vua Kenneth Harkness (1896 – 1972). Hệ thống tính này có công của 2 người nhưng người ta quen gọi tên của ông Elo vì cách tính của ông đã được hoàn thiện và gần với cách tính ngày nay.
Hiện nay, hệ số Elo quốc tế được công nhận bởi Liên đoàn Cờ vua thế giới (FIDE) thông qua thang điểm được định nghĩa trong FIDE handbook. Ngoài ra, một số quốc gia tự đưa ra hệ thống tính điểm riêng để áp dụng trong nước.
Thông thường, một người mới biết chơi khi nắm được luật thì có hệ số Elo khoảng 1000; người không chơi thường xuyên tương ứng 1200 Elo; người có trình độ trung bình trong một câu lạc bộ (CLB) tương ứng 1600 Elo; người có trình độ khá trong một CLB tương ứng 1800 Elo; người có trình độ cao trong một CLB tương ứng 2000 Elo; trình độ kiện tướng (Master) tương ứng 2200 Elo; trình độ kiện tướng quốc tế (International Master) tương ứng 2400 Elo; trình độ đại kiện tướng (Grand Master) tương ứng 2500 Elo.
Trong lịch sử của FIDE, người từng giữ kỷ lục cao nhất về Elo là Đại kiện tướng người Nga Garry Kasparov với hệ số Elo là 2851.
Tại Giải cờ tướng Quảng Nam năm 2011, nhiều ánh mắt của khán giả lẫn các kỳ thủ nam đều đổ dồn về dãy bàn thi đấu của nữ. Không hẳn vì ở đây có sự hiện diện của những gương mặt khả ái, cũng không phải do các ván đấu diễn ra quyết liệt mà vì ở đó có 1 kỳ thủ nữ khá lớn tuổi đến từ huyện Bắc Trà My – Đinh Thị Trà Vinh. Đã ngoài 60 tuổi, nhưng bà Đinh Thị Trà Vinh mới chỉ lần đầu tham gia giải. “Cờ tướng mà! Vấn đề là trình độ cờ cao hay thấp chứ đâu quan trọng chuyện trẻ hay già” – bà Vinh không ngần ngại chia sẻ. Nghe kỳ thủ Trà Vinh cùng với các đối thủ xưng hô “cháu cháu”, “cô cô” khi thi đấu, có thể cảm nhận sự thân thiện, tinh thần thể thao cao thượng qua từng nước cờ dù nhiều lúc, họ phải “vò đầu bứt tai” suy nghĩ trước khi quyết định di chuyển quân cờ. Xếp vị trí thứ 10 sau 4 ván thắng và 3 ván thua, tuy kết quả còn khiêm tốn nhưng có thể nói là tương đối mỹ mãn đối với kỳ thủ Trà Vinh khi lần đầu dự tranh, nhất là phải ngồi suốt 2 ngày thi đấu trước các đối thủ trẻ.
[img]xq593-0.jpg;center;Giải cờ tướng Quảng Nam năm 2011 thu hút sự tham gia của nhiều kỳ thủ đến từ khắp nơi trong tỉnh[/img]
Tại giải đấu năm nay còn có một kỳ thủ cũng thuộc hàng “cô, dì” của đối thủ là Huỳnh Thị Giỏi (Tam Kỳ). Nếu như Đinh Thị Trà Vinh lần đầu tham gia thì chị Giỏi đã tham gia từ ngày giải được tổ chức lần đầu tiên (vào năm 1997). Đến nay, gần như chị không bỏ sót năm nào và đã không ít lần lọt vào tốp nhận huy chương. Tuy nhiên, phải đến giải năm nay kỳ thủ Huỳnh Thị Giỏi mới được bước lên bục cao nhất. Đây là phần thưởng xứng đáng cho những nỗ lực và sự kiên trì của người phụ nữ hơn 50 tuổi này. “Càng ngày giải càng có nhiều kỳ thủ trẻ tài năng và thi đấu khá tốt. Đây sẽ là lớp kỳ thủ đầy hứa hẹn cho giải các năm sau thêm phần hấp dẫn” – chị Giỏi nhận định.
Ở nội dung nam, những năm trước đây cũng có khá nhiều kỳ thủ lớn tuổi nhưng đến năm nay, do áp lực về thành tích lẫn sức khỏe (vì phải thi đấu liên tiếp 2 ngày) khiến một số đành chia tay với giải. Có lẽ, người lớn tuổi nhất còn “bám trụ” là Nguyễn Tấn Lịch (Tam Kỳ). Kỳ thủ đã “lên chức” ông nội này từng có thời điểm bày tỏ ý định không thi đấu nữa nhưng với vai trò “đầu tàu” và là chỗ dựa cho lớp đàn em nên đến nay vẫn gắn bó với giải. Có thể nói, hiện nay Tấn Lịch là kỳ thủ sở hữu nhiều chức vô địch cờ tướng tỉnh Quảng Nam nhất và cũng là người tham dự lâu năm nhất (gần như dự đủ tất cả các giải kể từ năm1997 đến nay). Sau khi rơi xuống vị trí thứ 8 ở giải năm 2010, Tấn Lịch đã trở lại với ngôi vị á quân giải năm 2011. Chưa thể chiếm lại vị trí độc tôn của làng cờ đất Quảng như nhiều năm trước đây, nhưng với giải nhì năm nay cũng là một kết quả đáng khâm phục của người đàn ông đã bước sang tuổi 53 này.
Không phân loại tuổi tác, nét đặc thù của cờ tướng còn ở việc không phân biệt thể trạng giữa các đối thủ. Người khuyết tật vẫn có thể thi đấu với người bình thường. Trong số này, đáng nhớ nhất là Nguyễn Ngọc Hùng (Tiên Phước). Đây là kỳ thủ vốn không còn xa lạ với những ai hâm mộ môn cờ tướng trên cả tỉnh không chỉ vì đôi chân tật nguyền mà còn ở tài năng của anh. Từng đăng quang chức vô địch toàn tỉnh năm 2003, vô địch khối miền núi thuộc chương trình Đại hội TDTT tỉnh Quảng Nam lần thứ VI-2009 và rất nhiều lần nằm trong tốp 3, Ngọc Hùng khiến nhiều đối thủ phải kiêng nể bởi sự ổn định trong thi đấu. Dù là nhờ bạn bè cõng đi thi đấu nhưng nhiều năm qua anh không bỏ sót giải đấu nào. Thất bại đáng tiếc trong ván cuối cùng tại giải năm nay khiến Hùng rơi xuống vị trí thứ 6 với 5 điểm nhưng đây cũng là một kết quả đáng khích lệ cho chàng trai người Tiên Phước bởi sự khiếm khuyết về thể hình và thể lực của mình. Trước đó còn có thể kể đến Nguyễn Lê Thúc Vĩnh (Núi Thành). Chưa có được thành công ở môn cờ tướng như Nguyễn Ngọc Hùng nhưng Thúc Vĩnh lại có lợi thế hơn nhờ thi đấu cả 2 môn cờ vua và cờ tướng và từng gặt hái được thành tích tại giải cờ vua người khuyết tật toàn quốc.
Rõ ràng, so với các môn thể thao khác thì cờ tướng không có được sự sôi nổi, quyết liệt đến mức cuồng nhiệt nhưng bù lại, nhiều nét độc đáo của cờ cũng đủ cuốn hút người hâm mộ. Chơi cờ là thú vui tao nhã, thử thách tài trí con người. Có lẽ cũng vì thế mà chơi cờ là niềm đam mê của nhiều người ở mọi lứa tuổi, giới tính, thành phần xã hội…
[img]xq593-1.jpg;center;Đinh Thị Trà Vinh – kỳ thủ lớn tuổi nhất giải.[/img]
[img]xq593-2.jpg;center;Sự ổn định trong thi đấu của Nguyễn Ngọc Hùng khiến các kỳ thủ phải kiêng nể[/img]
Tôi và ông H. G. Muller – người phát triển chương trình giao diện cờ WinBoard (còn gọi là XBoard) vừa có đợt làm việc với nhau để xây dựng nên danh sách các thế cờ hòa hiển nhiên trong cờ Tướng, tức là các thế cờ không có cách nào thắng dù cho có một bên
cố tình đi “tự sát”. Ví dụ các thế cờ mà không bên nào còn quân tấn công (Xe, Pháo, Mã, Pháo); hoặc thế cờ cả hai bên không còn Sĩ và một bên còn Pháo.
Khi xét tất cả các khả năng, chúng tôi phát hiện một số trường hợp thú vị, khi một số thế cờ tưởng chừng là hòa hiển nhiên thì lại có một vài ngoại lệ khiến chúng không còn hiển nhiên nữa. Đó là trường hợp Tốt lụt và Pháo không Sĩ.
Chúng ta đã biết một Tốt thường hòa nếu đối phương còn một quân bất kỳ (ví dụ như Tượng hoặc Sĩ). Ngoại lệ Tốt đó chỉ có thể thắng nếu:
1) Ăn ngay quân còn lại duy nhất của đối phương tại nước tiếp theo và sau khi ăn sau Tốt đo vẫn chưa lụt
2) Tốt cao thắng được một Sĩ trong các trường hợp đặc biệt tương tự như thế cờ minh họa dưới đây:
[game]FORMAT WXF
GAME
FEN 4k4/4a4/9/4P4/9/9/9/4E4/9/4K4 w – – – 1
START{
DIAG{ #1 RED POPUP }
1. B5.1 S5/4 2. B5-4 Tg5-6 3. Tg5-4 S4.5 4. B4.1 Tg6-5
5. Tg4-5 S5.6 6. Tg5-6 S6/5 7. T5/3 S5/4 8. Tg6.1 S4.5 9. Tg6-5
}END
[/game]
Tốt lụt dù là một hoặc nhiều quân đều không thể tấn công được Tướng trần trụi của đối phương. Quân Tướng này (bên yếu) nếu bị chiếu là có thể vọt lên tầng trên là đã ung dung tránh được mọi đòn tấn công. Vì vậy Tốt lụt không thể thắng đối phương còn trơ trọi Tướng.
Nhưng nếu ta thêm cho con Tướng đó một hoặc hai con Sĩ thì sao? Tưởng chừng như quá thừa để bên yếu giữ hòa. Trong các trường hợp thông thường, các quân Sĩ có thể hỗ trợ Tướng ngăn cấm Tốt vào gần cung. Tuy vậy trong vài trường hợp đặc dưới đây, chúng lại là tác nhân cản trở Tướng trồi lên tầng trên khi bị Tốt lụt khống chế kết hợp với Tướng đối phương dùng phép lộ mặt ngăn trở, bên Tốt thắng do bên kia hết nước đi.
Một Tốt lụt thắng Tướng hai Sĩ
[fen]2P1ka3/4a4/9/9/9/9/9/9/9/4K4 w - - - 1;central;Một Tốt lụt thắng Tướng hai Sĩ[/fen]Hai Tốt lụt thắng Tướng Sĩ
[fen]2P1k1P2/4a4/9/9/9/9/9/9/9/4K4 w - - - 1;central;Hai Tốt lụt thắng Tướng Sĩ[/fen]
Một trường hợp thú vị khác là hai bên đều có 1 Pháo, một bên có thêm đôi Tượng, không bên nào còn Sĩ. Ván cờ dường như hòa khi các quân Pháo không kiếm đâu ra ngòi để chiếu hết mọi ngóc ngách của cung Tướng – chỉ cần Tướng đối phương ẩn vào những chỗ này là an toàn. Tuy nhiên trong thế cờ dưới đây Đỏ đã chiếu hết được bên Pháo 2 Tượng khi tất cả các quân đối phương cản trở lẫn nhau:
[fen]5keC1/5c3/8e/9/9/9/9/9/9/3K5 b;central;[/fen]Còn trường hợp này lại là kết hợp giữa Pháo, Tốt lụt và Tượng để thắng:
[fen]4k1p2/9/9/9/9/9/9/4E4/9/3KC4;central;[/fen][b]I. Mở đầu[/b]
Cũng như mọi ngành kinh tế quốc dân và khoa học kỹ thuật, ngày nay việc áp dụng máy tính vào cờ là điều rất cần thiết và mang lại nhiều kết quả kích lệ. Một trong những kết quả của việc áp dụng hiệu quả của máy tính vào cờ này là nghiên cứu cờ tàn – xây dựng các Cơ sở dữ liệu tàn cuộc (Endgame databases – riêng với cờ Vua còn được gọi là TableBases).
Một số sách cờ thường chia cờ tàn thành hai loại: cờ thế và cờ tàn thực dụng.
*Cờ thế (còn gọi là cờ tàn nghệ thuật) là những thế cờ thường do còn người nghĩ ra để đố nhau, để thưởng thức, gây bất ngờ cho ngươi giải qua những nước đi kỳ lạ. Do đó, cờ thế rất ít khi gặp trong thực tế chiến đấu. Cờ thế cũng không nhất thiết phải là cờ tàn. Nói chung số quân tham gia của cờ thế thường tương đối lớn. Đôi khi căn cứ vào số quân trên bàn, nó phải được liệt vào trung cuộc. Cờ thế thường có rất ít lời giải đúng (nhiều khi chỉ có một lời giải duy nhất) với những nước đi thường rất bất ngờ và đòi hỏi toàn bộ quá trình đi quân phải rất chính xác. Do số quân lớn, đòi hỏi nhiều trí trí sáng tạo của con người (cả người đặt thế lẫn người giải) nên máy thường khó áp dụng vào loại cờ này (máy hầu như không thể lập được cờ thế và thường không giải được những thế phức tạp).
*Cờ tàn thực dụng: Đây là những thế cờ thường dẫn đến khi gần kết thúc ván cờ. Khác với cờ thế, cờ tàn thường có nhiều lời giải hơn và có khá nhiều ván không đòi hỏi người chơi phải đi thật chính xác. Các tác giả thường không nhất trí ranh giới khi nào một ván cờ chuyển từ trung cuộc sang tàn cuộc nhưng thường đồng ý rằng tàn cuộc là ván cờ mà hai bên chỉ còn rất ít quân mạnh, một vài con Chốt và hàng phòng thủ sứt mẻ ít nhiều. Người chơi bắt buộc phải nghiên cứu cờ tàn nếu muốn đi đúng khi gặp những thế cờ đó. Đây chính là mảnh đất khai phá rất tốt cho máy tính.
[b]II. Cơ sở dữ liệu tàn cuộc (CSDLTC)[/b]
[b]CSDLTC là gì?[/b]
CSDLTC chỉ đơn giản là các file dữ liệu máy tính trong đó ghi lại mọi thế cờ có thể có của một tàn cuộc và mọi trạng thái thắng thua của tất cả các thế cờ đó. Nó chính là một dạng “cẩm nang” tra cứu. Với một chương trình chuyên dụng đi kèm, người dùng có thể nhập vào một thế cờ bất kỳ và máy sẽ tra và cho biết trạng thái của thế cờ đó: đó hoặc đó là thế cờ hòa, hoặc một bên sẽ thắng và thắng trong bao lâu (chiếu hết trong bao nhiêu nước). Chỉ việc lần theo chuỗi thế cờ ta sẽ biết được những nước đi tối ưu nhất: nếu hòa phải đi như thế nào để đảm bảo hòa, nếu thắng sẽ tìm ra chuỗi nước đi ngắn nhất, nếu thua, sẽ biết cách chống cự lâu nhất.
[b]Người ta xây dựng CSDLTC như thế nào?[/b]
Để xây dự các CSDLTC, người ta viết chương trình dùng thuật toán tính lùi (retrograde). Nguyên tắc khá đơn giản, đầu tiên người ta tìm ra tất cả các thế cờ mà một bên chiếu hết bên kia và đánh dấu vào CSDL các thế cờ đó là các nước chiếu hết (chiếu hết trong 0 nước). Sau đó, người ta tìm tất cả các thế cờ mà sau khi đi một nước sẽ dẫn đến các các thế cờ chiếu hết. Đó chính là các thế cờ chiếu hết trong một nước. Cứ như vậy, họ sẽ tìm ra các thế cờ chiếu hết trong 2 nước, 3 nước… Việc truy tìm này sẽ dừng lại khi không còn tìm được thế cờ dẫn đến chiếu hết nữa. Các thế cờ còn lại sẽ được đánh dấu là hòa.
Trong thực tế, để có thể xây dựng được những CSDLTC lớn, cần có những chương trình khá tinh vi và đặc biệt cần rất nhiều thời gian chạy máy. Việc nghiên cứu và xây dựng các CSDLTC cho cờ Vua được bắt đầu từ những năm 1950-60. CSDLTC đầu tiên (Thompson) được dùng trong thực tế xuất hiện vào giữa thập nhiên 1980 – nó được xây dựng bằng máy tính lớn. Vào những năm 1990 một số CSDLTC khác (cũng cho cờ Vua – với thiết kế khác) cũng bắt đầu xuất hiện và được xây dựng trên máy tính để bàn. Hiện nay, CSDLTC Nalimov là loại phổ biến nhất trong thế giới cờ Vua.
Hiện tại, đối với cờ Vua, người ta đã xây dựng xong các CSDLTC cho mọi tàn cuộc có từ 5 quân (5 men) trở xuống. Tổng kích thước cỡ 8GB. Người ta đang cố gắng xây dựng các CSDLTC cho các tàn cuộc có nhiều quân hơn (6 quân). Để xây dựng CSDLTC khoảng dưới 10 GB, người ta cần nhiều tháng chạy máy PC ròng rã vào những năm 1990. Hiện nay, do máy tính PC đã mạnh, nhanh, có bộ nhớ lớn hơn nên thời gian xây dựng một CSDLTC kích cỡ này đã giảm đi đáng kể, chỉ cần một vài tuần.
Cũng nhờ khả năng máy tính mạnh hơn, một số CSDLTC cho những trò chơi khác (vốn có số quân và kích thước lớn hơn nhiều) mới có cơ phát triển. Một trong số đó chính là CSDLTC của cờ Tướng.
[b]III. Ứng dụng của CSDLTC[/b]
[b]Chơi cờ:[/b]
Các sách dậy tàn cuộc chỉ có thể chọn và in mỗi loại tàn cuộc vài ván cờ điển hình. Người chơi sẽ căn cứ vào những ván cờ và phân tích của tác giả để tự nắm được phương pháp chơi. Sau này, khi gặp những thế cờ mới của tàn cuộc đó, người chơi phải tự mình áp dụng các kiến thức thu được để giải thế cờ, tìm ra nước đi đúng. Cách làm này dĩ nhiên là lâu, là… “mệt” và không phải lúc nào người chơi cũng có thể tìm được ra nước đi tối ưu. Tệ hơn nữa, anh ta có thể bỏ lỡ mất cơ hội chiến thắng. Trong khi đó, nếu có CSDLTC của tàn cuộc đó, máy sẽ chỉ ngay ra kết quả (thắng, hòa, thua) cho bất cứ thế cờ nào và làm sao để đi tối ưu nhất. Một khi CSDLTC nói thắng, đối phương sẽ không có cách nào “chạy thoát”, cho dù còn hàng chục nước phải đi nữa. Đối với máy/người dùng CSDLTC, anh ta cũng không còn phải lo thiếu thời gian nữa: thời gian là ngừng chạy vì lúc này máy tính chỉ bỏ ra một phần rất nhỏ của giây để tìm ra nước đi tốt nhất từ CSDLTC.
Ví dụ, có bạn hỏi về tàn cuộc một Mã chống lại một Sĩ, CSDLTC của chúng tôi chỉ ra rằng:
*Có tổng cộng 12,684 thế cờ hợp lệ khác nhau
*Bên mạnh (bên có Mã) nếu đến lượt đi có tới 99.70 % cơ hội để thắng và chỉ có 0.3% dẫn đến hòa. Trong khi đó, nếu bên yếu (bên có Sĩ) có thể cải thiện tình hình một chút nếu được đi trước: có 4.38% cơ hội hòa.
*Thế cờ dài nhất phải cần đến 19 nước đi để bên trắng thắng.
Bây giờ nếu bạn đưa ra bất cứ thế cờ nào của tàn cuộc này, chúng tôi sẽ chỉ ngay lập tức trạng thái và nước đi tối ưu, đảm bảo chính xác 100%.
[b]Đối với người nghiên cứu cờ[/b]
Các CSDLTC có thể giúp tiết kiệm hàng chục năm của người nghiên cứu tàn cuộc. Từ CSDLTC của một tàn cuộc, anh ta có thể đúc rút ra các thế cờ khác nhau, các cách đi tối ưu, nghiên cứu các biến một cách dễ dàng và nhanh chóng.
Một trong các ví dụ khác mà mọi người có thể kiểm chứng là tàn cuộc một Xe chống lại Sĩ Tượng bền. Bình thường người ta coi thế cờ này là thường hòa trừ một số tình huống đặc biệt. Các sách cờ thường trình bầy khoảng 10 thế cờ dẫn đến thắng này. Với CSDLTC của thế cờ này, số liệu chính xác lại đưa ra một bức tranh khác:
– Có tổng cộng 465,705 thế cờ khác nhau
– Bên mạnh (bên có Xe) khi đến lượt có tới 81.79% cơ hội thắng, hòa chỉ 18.21%
– Bên yếu đến lượt đi: thua 51.07%, gỡ hòa : 48.93%
– Thế cờ dài nhất cần đến 32 nước đi.
Như vây, nếu bên trắng chủ động thì đây là thế cờ thường thắng chứ không phải thường hòa.
Để tự mình kiểm chứng tàn cuộc này, bạn hãy download chương trình EON tại trang web của chúng tôi (www.xqfan.com). Chạy chương trình này, bạn có thể xem các thế cờ điển hình do máy tìm ra, thay đổi các tham số để tìm ra các thế cờ khác theo ý bạn, soạn một thế bất kỳ và đưa vào hỏi máy lời giải. Nếu bạn không “thích” một lời giải của máy thì có thể thoải mái di chuyển quân theo ý mình, máy sẽ tìm ra ngay lời đáp tối ưu cho nước đi của bạn. Thay cho 10 thế cờ tiêu biểu, bạn mặc sức thưởng thức và tìm hiểu trong hơn 370 nghìn thế cờ thắng cho bên trắng.
Các CSDLTC cũng mang lại nhiều kết quả mới đầy bất ngờ. Một trong những kết quả ấn tượng là tàn cuộc Tướng, Pháo, Chốt, Sĩ, Tượng chống là Tướng Sĩ Tượng bền. Một số tàn cuộc Pháo Chốt đã được nghiên cứu từ thế kỷ 16. Vào đầu thế kỷ 20, một tác giả người TQ đã kết luận rằng Tượng, Pháo, Chốt (cao), Sĩ, hai Tượng có thể thắng Tướng Sĩ Tượng bền. Tác giả Ren Wu chỉ với một cái máy tính đã xây dựng nên các CSDL và chứng minh được rằng Tướng Pháo Chốt, Sĩ, Tượng (bớt một Tượng) có thể thắng được Tướng Sĩ Tượng bền. Thế cờ dài nhất phải cần đến 95 nước đi chính xác, bên quân mạnh mới có thể bắt được quân đầu tiên của bên kia. Đây là một trong những kết quả gây sốc cho làng cờ Tướng.
[b]IV. Nơi tìm hiểu các CSDLTC[/b]
[b]Cờ Vua[/b]
Nếu bạn có trong tay các chương trình cờ Vua cao cấp (như Fritz), trong bộ đĩa CD đầy đủ của nó có CSDLTC cờ Vua. Bạn cũng có thể download (miễn phí) các CSDLTC này (tại ftp://ftp.cis.uab.edu/pub/hyatt/) nhưng cần phải có một đường truyền tốc độ cao.
[b]Cờ Tướng[/b]
Đối với cờ Tướng, mọi sự dường như mới bắt đầu. Trước đây, có một số tác giả đã nghiên cứu và xây dựng CSDLTC cho cờ Tướng. Người bắt đầu sớm nhất có lẽ chính là Ren Wu (thuộc Phòng thí nghiệm Bell). Ngoài ra còn có một vài nhóm ở Đài Loan. Đa số các tác giả không công bố các CSDLTC của họ.
Chúng tôi bắt đầu nghiên cứu và xây dựng CSDLTC cờ Tướng từ giữa năm 2000, kết quả công bố đầu tiên là tàn cuộc một Xe chống lại Sĩ Tượng bền Đây có lẽ là công trình đầu tiên được công bố cho mọi người dùng. Cùng với CSDLTC này chúng tôi đã phát triển chương trình EON (một phần mềm miễn phí) dùng để khai thác CSDLTC này (download tại http://www.xqfan.com/). Sau một thời gian gián đoạn vì những nghiên cứu khác, gần đây chúng tôi đã quay trở lại xây dựng tiếp CSDLTC cờ Tướng (nhà tôi lúc nào cũng có 2 máy tính bật 24 giờ / 24 giờ một ngày và chạy ròng rã không nghỉ nhiều tháng nay để xây dựng CSDLTC đó).
[img]xq594-0.jpg;center;Chương trình EON[/img]
[b]Giới hạn[/b]
Cũng giống con người, mặc dù với khả năng tính toán phi thường, máy tính cũng bị nhiều giới hạn trong việc nghiên cứu cờ tàn cuộc. Thông thường, chúng tôi chỉ lập được các tàn cuộc chỉ có khoảng 2 quân mạnh, cộng với 1 hoặc 2 quân Chốt. Cái khó của CSDLTC cờ Tướng là tổng số quân tham gia (tính cả các quân phòng ngự) thường tương đối nhiều. Nói chung người nghiên cứu thường phải đối mặt với các thế cờ có trên 10 quân (trong khi cờ Vua hiện tại chỉ khoảng 5 quân). Một bộ CSDLTC cờ Tướng dùng được trong thực tế phải có kích thước từ hàng trăm GB trở lên (trong khi tàn cuộc 5 quân của cờ Vua chỉ chiếm có 8GB, đã được dùng rộng rãi và tỏ ra khá hiệu quả). Các tàn cuộc nhiều quân hơn thường nằm ngoài khả năng của cả người và máy do đòi hỏi quá lớn về kích thước lưu trữ và thời gian chạy máy.
Tuy nhiên, con người vẫn có thể nghiên cứu được một số ngoại lệ. Một ví dụ điển hình là tàn cuộc Pháo, Mã, Chốt, Sĩ Tượng bền chống lại hai Pháo, hai Sĩ. Một số tác giả đã nghiên cứu thành công (thủ công) và đúc kết cách thắng của tàn cuộc này. Nhưng khi chúng tôi thử bắt tay vào xây CSDLTC thì thấy có vấn đề lớn. Tính toán sơ bộ cho thấy, chúng tôi sẽ phải bỏ ra vài khoảng 150 nghìn đô la để mua vài ngàn đĩa cứng về chứa tàn cuộc này. Nhưng điều bất khả là nó đòi hỏi thời gian tính toán lên đến… 295 năm trên một máy PC hiện đại.
Một thế cờ Xe thắng Sĩ Tượng toàn không có trong bất cứ quyển sách tàn cuộc nào:
[game]
FORMAT WXF
GAME
FEN R4a3/5k3/e2a5/9/2e6/9/9/9/9/3K5 w – – – 1
START{
DIAG{ #1 RED POPUP }
1. Tg6-5 S6.5 2. Tg5.1 S5/6 3. X9-8 S6.5 4. X8/3 Tg6/1 5. X8-4 Tg6-5 6. X4.1 Tg5-4 7. X4-3 Tg4.1 8. X3.2 S5/4 9. X3/3 S4.5 10. Tg5-6 Tg4/1 11. X3.3 Tg4.1 12. X3-8 S5.6 13. X8-9 Tg4-5 14. X9-6 Tg5-6 15. X6/2
}END
[/game]
Thắng lợi này càng vang dội vì đối thủ đội tuyển Đức gồm nhiều kỳ thủ gốc Hoa, quê hương của môn cờ tướng. Riêng Nguyễn Thành Trung đã bảo vệ được chức vô địch cá nhân và đây là danh hiệu thứ bảy của anh kể từ khi thi đấu trong màu cờ sắc áo của Pháp. Cũng trong nội dung cá nhân, Huỳnh Vĩnh Tường về hạng 3 và Nguyễn Thái Đông hạng 4.
[img]xq591-0.jpg;right;Ba nhà vô địch Cờ Tướng Châu Âu ( từ trái sang phải ) Nguyễn Thái Đông, Đặng Thành Trung và Huỳnh Vĩnh Tường[/img]
Mặc dù cờ tướng có nguồn gốc từ châu Á, nhưng hiện nay đã có các liên đoàn và câu lạc bộ cờ tướng ở khắp thế giới. Cũng có cả Liên đoàn Cờ tướng châu Á và Liên đoàn Cờ tướng Thế giới. Ngoài ra, từ năm 2008, cờ tướng đã được Uỷ ban Thế vận quốc tế công nhận là một môn thể thao đấu trí và sau Thế vận hội Bắc Kinh 2008, Đại hội Thể thao Trí Tuệ Thế Giới lần thứ nhất đã được tổ chức trong tháng 10 năm đó.
Sau giải vô địch châu Âu vừa qua, các kỳ thủ đội tuyển Pháp bắt đầu chuẩn bị cho Đại hội Thể thao Trí tuệ lần tới, sẽ diễn ra trong khoảng thời gian Thế vận hội Luân Đôn 2010. Trước mắt, họ cũng sẽ tham gia một giải cờ tướng sẽ được tổ chức tại thành phố Mans, Pháp, trong hai ngày 28 và 29/12 tới.
Có thể nói là môn cờ tướng đã được du nhập vào Pháp qua các hội của người Triều Châu tại Paris và chính là qua hội này mà các kỳ thúc gốc Việt tại Pháp mới có đất dụng võ và dần dần đại diện cho Pháp tranh giải châu Âu. Để phổ biến hoạt động của hội Cờ tướng, các anh đã lập ra một trang web Xiang Qi France, nhưng mong muốn của họ đó là có sự tiếp nối của giới trẻ Việt Nam, cũng như sự trợ giúp về mặt vật chất của các mạnh thường quân để duy trì sự phát triển của môn này tại Pháp.
Vừa qua, RFI Việt ngữ đã có dịp tiếp vô địch Cờ tướng châu Âu Đặng Thành Trung và kỳ thủ Nguyễn Thái Đông cùng với Vuibert Jérôme, một thành viên khác trong đội tuyển cờ tướng Pháp.