[b]CỜ TƯỚNG TRONG DÂN GIAN[/b]
Khía cạnh thứ hai không kém phần rực rỡ, thể hiện rõ nét nhìn qua các lễ hội cờ Tướng trên khắp đất nước ta. Trong lễ hội có ba kiểu chơi rất độc đáo là: cờ người, cờ bỏi và cờ thế. Đó là chưa kể tới các kiểu chơi khác như cờ tưởng, các trận tỷ thí trên kỳ đài, chơi đồng loạt, chơi cờ chấp. Ngoài ra tuy không hoàn toàn là cờ tướng nhưng cũng có đủ mặt 32 quân cờ tướng là chơi “Tam cúc” rất dân dã và hiện nay là kiều chơi cờ úp cũng sử dụng quân và bàn cờ Tướng đang thịnh hành. Như vậy là trên thực tế trong dân gian đã hình thành cả một tập đoàn các kiểu chơi cờ Tướng hay các loại cờ là “anh em” của cờ Tướng đủ sức phục vụ cho mọi tầng lớp, mọi giới, mọi trình độ, phục vụ cho từng hoàn cảnh cụ thể. Bất cứ ai, đã lành lặn hay thậm chí mui què mẻ sứt đều đến với cờ Tướng được!
Ở các lễ hội lớn bậc nhất miền Bắc như lễ hội Đền Đô (Đình Bảng) nơi phát tích của 8 triều vua nhà Lý, các lễ hội Văn Miếu-quốc Tử Giám, chùa Vua, Đống Đa (Hà Nội), lễ hội Gióng, Bút Tháp, Lim (Bắc Ninh), Liên Hà, Đồng Cổ, Thượng Cát, Cao Xá, Giang Xá, Bãi Tháp, Hoè Thị, Ninh Hiệp (làng Nành), Sài Đồng, Phù Lưu, Ỷ Lan Nguyên phi… cho tới tận hội Đền Hùng (Phú Thọ), hội Đền Và (Sơn Tây)… và hàng trăm lễ hội khác không bao giờ thiếu vắng lễ hội cờ.
[img]xq376-1.jpg;right;Đấu cờ người trước tượng đài Quang Trung – gò Đống Đa, mừng 217 năm chiến thắng Ngọc Hồi – Đống Đa.[/img]
Hàng năm, cứ vào dịp Xuân, suốt tứ tháng Giêng cho tới đầu tháng Tư âm lịch, có nhiều đoàn làm phim của nước ngoài vào nước ta để ghi hình các lễ hội. Đó chính là mùa mà những gì mang đậm dấu ấn của nghệ thuật Việt Nam được phô bày rõ nét và đầy đủ nhất. Một trong những điều khiến các đoàn làm phim ngạc nhiên và thích thú nhất là cờ người. Hàng loạt ống kính các máy quay phim, quay hình lập tức chĩa cả về một hướng khi đoàn cờ người xuất hiện. Nó giống như thời xưa, cảnh bàn dân thiên hạ hành xử ra sao khi nghe tiếng loa hô dõng dạc “Hoàng thượng giá lâm!” vậy.
Cả một triều đình xuất hiện. Dẫn đầu là những lá cờ ngũ sắc phấp chới, tiếp theo là đội chiêng trống, nhã nhạc vang lừng, những chiếc lọng cao muôn hồng nghìn tía. Rồi đoàn cờ người xuất biện. Bên phải là Tướng ông với triều phục như một vị hoàng đế, mắt phượng mày ngài, bên trái là Tướng bà mặt hoa da phấn, xiêm y lộng lẫy như hoàng hậu. Theo sau là bá quan văn võ, lính tráng, tiền hô hậu ủng vang trời. Toàn thể “triều đình” đều trẻ măng, tuổi trăng tròn 16, 18, đẹp như tiên đồng, ngọc nữ.
[img]xq386-0.jpg;center;Cả một triều đình xuất hiện[/img]
Biết bao khách nước ngoài đã phải trợn mắt, há mồm trầm trồ thán phục. Ở nước họ cũng có cờ vua, nhưng chủ yếu chỉ chơi trên bàn, cũng đôi khi người giả làm quân cờ, nhưng rất đơn giản, chứ không phải bày ra cả một triều đình đầy đủ văn võ bá quan, màu sắc rực rỡ, trống chiêng vang lừng như ở ta. Vả lại một ván cờ vua thường kéo dài hơn cờ tướng nhiều, nên người có làm quân làm sao chịu nổi đứng trong sân tới 3, 4 tiếng đồng hồ được. Thêm nữa là quân cờ vua bản thân nó đã có đầy đủ hình tượng rồi, cứ theo mẫu đó mà phóng to ra đặt lên sân là cũng thành một sân cờ vua, cần gì có người đóng thế. Nhưng ở cờ tướng thì khác hẳn.
Khi tất cả vào trong sân cờ, theo nhịp phách nhịp trống chiêng, hai hàng quân được một ông tổng cờ và một bà tổng cờ dẫn đi diễu hành một lượt cả bốn hướng. Đó là nghi lễ rải quân, tức là đưa từng quân cờ tới vị trí của nó.
Các quân như Tốt, Pháo… thì tới vị trí nào bèn tách ra lắp vào vị trí ấy, nhưng riêng Tướng ông và Tướng bà thì còn biểu diễn thêm nhiều động tác đẹp mắt trước khi an toạ trên “ngôi”.
Sân cờ người bao giờ cũng rộng các quân cờ có thể đứng (hay ngồi) cách nhau tứ một mét rưỡi trở lên, khiến cho người xem có thể nhìn xuyên qua để có thể bao quát cả bàn cờ. Người xem đứng chật như nêm cối quanh sân, lớp trong ngồi xuống, lớp ngoài đứng. Từ trên cao nhìn xuống sân cờ giống như một bông hoa rực rỡ màu sắc đang nở tưng bừng.
Chơi cờ người không phải mới đây mới xuất hiện mà mấy trăm năm trước đã được các làng xã tổ chức. Đến nay vẫn còn những bức tranh cổ mô tả cách đánh cờ người. Ví dụ cách chơi cờ người trong cung vua thì cực kỳ sang trọng, bên cạnh sân cờ người còn dựng một đài cao để hai người ngồi thi đấu bằng cách phất cờ và đọc nước đi, có một người cầm loa xướng lại thật to nước đi để quân cờ biết mà di chuyển. Trong các Viện bảo tàng Pháp còn lưu lại những bức ảnh chụp những đội cờ người do những người Pháp đầu tiên đặt chân tới Việt Nam chụp vào thế kỷ 18 – 19. Thường đó là những cô gái trẻ mặc áo dài tay cầm bảng quân cờ.
Các đấu thủ tham gia thi đấu cờ người thường mặc áo gấm, khăn điều thắt lưng, đội khăn xếp đàng hoàng. Sau khi hai kỳ thủ nhận cờ lệnh (là một lá có đuôi nheo, mỗi bên một màu) làm thủ tục chào ban giám khảo và khán giả xong thì trống nổi một hồi dài để trận cờ bắt đầu. Mỗi khi đi một nước, đấu thủ phất mạnh lá cờ lệnh chỉ thẳng vào quân sẽ đi, quân này bèn chuẩn bị tư thế sẵn sàng, đấu thủ đi tiếp tới vị trí mà quân cờ sẽ đến phất mạnh lá cờ lên một lần nửa chỉ vào vị trí mới, quân cờ sẽ rời vị trí ban đầu để tới đứng vào vị trị mới. Nếu ở vị trí mới có quân đứng sắn thì quân này sẽ rời vị trí, ra khỏi sân cờ trước khi quân kia tới chiếm chỗ. Gặp khi hai đấu thủ đi nhanh thì quân bên nam bên nữ chạy đi chạy lại trên sân cờ trông rất vui mắt. Khi các đốii thủ đi chậm, nghĩ lâu thì lập tức có một chú bé ăn mặc như một tiểu đồng cầm trống bỏi nhỏ chạy tới sau lưng đấu thủ và khua trống liên hồi ra ý giục đi nhanh lên. Đấu thủ biết thế bèn không dám chậm trễ nữa. Sau mỗi nước cờ, tùy tình thế diễn biến trên sân, sẽ có những câu thơ dí dỏm của người bình cờ cất lên, làm cho không khí càng thêm hào hứng, vui vẻ. Sân cờ người cứ thế sôi động từ đầu chí cuối, đó là chưa kề các nhà quay phim, nhiếp ảnh thậm thọt chạy ra chạy vào trên sân.
Nói chung các đấu thủ ghi danh vào chơi cờ người phải là những người có trình độ đồng thời phải có được tầm nhìn bao quát, có trí nhớ tốt, nhiều khi đạt trình độ như người đánh cờ tưởng (không cần nhìn bàn) vậy. Có lần một anh chàng thi đấu ở sân Văn Miếu hẳn hoi mà đi ngớ ngẩn để đối phương bất ngờ thọc Xe xuống chiếu hết, khiến khán giả quanh sân cười ầm lên. Hoá ra chỉ vì sân cờ người ra vào lộn xộn, anh này không quan sát hết được các vị trí quân của mình.
Cờ hội rất đông người xem gồm đủ nam phụ lão ấu chứ không như cờ bàn chỉ dành riêng cho cánh đàn ông. Đặc biệt là nữ giới, nếu là các bà thì thường họ vừa nhai trầu bỏm bẻm vừa ghé tai nhau bình phẩm từng nước cờ còn các cô thì vừa chăm chú xem, vừa ngắm nghía kẻ chơi cờ, ai thắng thì họ tỏ vẻ thán phục ra mặt. Thực ra thì ở các làng xã có không ít phụ nữ thạo cờ có nhiều bà nhiều cô nước cờ khá thâm hậu, cứ nghe họ bình là biết. Nhưng họ lại quá nhún nhường, khiêm tốn. Điều đó không lạ, bởi chỉ cần trong nhà có ông bố hay các ông anh chơi cờ thì thể nào các cô bé nhà quê cũng được ngồi chầu rìa, có khi là hầu điếu đóm, có khi để được sai bảo bưng trà, pha nước. Các ông bố thương con, các ông anh thương em thường bày vẽ, chỉ nước đi, bình chú thế cờ hay. Các đấng mày râu vẫn thích khoe tài mình trước nữ giới. Lắm cô sáng dạ nghe thuộc làu làu, tới trướng đánh cờ làm bọn con trai mất vía. Nhưng ở quê các cô cờ bao giờ rỗi như các cậu, nên chỉ vào ngày hội cờ mới có dịp, thế là họ tới sân cờ để được thoả thích thưởng thức những ván cờ hay và có thể chọn được cả ý trung nhân cho mình.
Những đấu thủ được đoạt giải thường không bao giờ được nhận huy chương hay cúp theo kiểu thể thao mà là nhận phần thưởng theo kiểu rất dân gian, hội hè. Xưa kia nhà quán quân thường khăn xếp áo dài lên nhận một bức trướng màu tía lớn, viền tua vàng thêu hình chim phượng hoàng với lời đề từ “anh hùng độc lập” hay “đệ nhất anh hào” kèm theo mấy xấp lụa, vài cân chè, vài phong pháo, vài xâu tiền. Bây giờ không hiểu sao lệ xưa nhạt bớt, sự thực dụng tăng lên, giải thưởng thường là một lá cờ thêu lưu niệm nhỏ, chiếc xe đạp, cái quạt máy, cái phích nước hoặc thậm chí có nơi giờ chỉ còn gọn thon lỏn một cái phong bì đựng ít tiền.
Đó là kiểu đánh cờ người ờ miền Bắc, nhất là ở các vùng phụ cận Thủ đô cùng với các tỉnh Vĩnh Phúc, Sơn Tây, Hà Đông, Bắc Ninh, Bắc Giang,… là những vùng văn hóa nổi tiếng được gọi là xứ Kinh Bắc với những làn điệu dân ca Quan họ nổi tiếng. Mỗi lễ hội cùng với cờ người còn có hát chèo, hát quan họ, đánh vật, bơi thuyền rồng, thổi cơm thi, chọi gà… mỗi hội thường kéo dài 3, 4 ngày, có khi cả tuần lễ.
[img]xq11-0.jpg;right;Một pha trình diễn của cờ người võ thuật[/img]Ở miền Trung và miền Nam cũng có cờ người. Như một tài liệu về cờ người miền Nam đã viết [i]”Sài Gòn trước kia cũng đã có cờ người hoạt động vào các dịp lễ tết. Đóng vai các quân cờ là các nam nữ thanh lịch và thuê trang phục biểu diễn”[/i]. Tuy nhiên cờ người phương Nam có những nét độc đáo riêng, thường là dùng võ thuật để biểu diễn cờ, thậm chí còn sử dụng cả côn, đao, kiếm, trượng… nên người xem vừa được thưởng thức những nước cờ hay, vừa thưởng thức những thế võ, bài quyền,… như một tác giả đã tận mắt chứng kiến mô tả [i]”… quả thật họ là những dũng sĩ, áo quần có nẹp xanh, nẹp đỏ, thắt dây lưng gọn gàng, đầu bịt khăn, nét mặt đầy khí thế, trông ai cũng oai hùng mạnh mẽ. Trên ngực áo, lưng áo in hình các quân cờ. Một hồi trống rền vang, bốn hàng dũng sĩ xuất trận, sau mỗi nhịp võ tất cả cùng đồng loạt thét vang, các động tác võ lên xuống nhịp nhàng, lẹ làng, rắn rỏi, tay múa, chân đá,… khí thế xuất trận hừng hực làm người xem cùng bị kích động, phấn chấn… Khi bắt đầu đi một nước, quân cờ liền múa một bài võ tinh xảo. Khi quân ăn nhau là khoảng khắc ngoạn mục nhất. Hai đấu thủ xung sát cực kỳ ác liệt cả trên mặt đất lẫn trên không trung. Họ tung mình lên không đá vào đối phương bằng những đòn chết người trông rợn cả tóc gáy. Cả hai đổ nhào xuống đất, bắt đầu đả nhau bằng tay, thế đánh nào trông cũng ác hiểm, đá nhau bằng những cú song phi khiến đối phương bật ngửa hay quăng đối thủ qua vai, cuối cùng một bên bất thần khóa chặt đối phương, tóm lây ném lên không, rớt bịch xuống đất tưởng tan xương. Đối thủ lóp ngóp bò dậy ra khỏi sân, có nghĩa là bên kia đã ăn quân rồi. Người xem reo hò thích thú, vỗ tay ầm ấm kéo dài không dứt… “[/i]
Ở Huế, ở Hội An (Quảng Nam), ở Bình Định và một số tỉnh miền Trung cũng dùng võ thuật biểu diễn cờ người nhưng nhẹ nhàng hơn so với cờ người võ thuật Sài gòn như miêu tả trên. Thường là dùng cờ để biểu diễn võ chứ không phải dùng võ để đánh cờ. Thường là các ván cờ đã được bố trí sẵn, các quân đã được tập dượt, một người cầm loa đọc từng nước đi để các quân theo đó mà xáp chiến. Ở phía Bắc thì hoàn toàn ngược lại, quân cờ người được bày ra cốt để các đấu thủ tỷ thí thật sự với nhau, giành các giải thưởng hẳn hoi nên người tới xem nhằm thưởng thức tài nghệ của người đánh cờ là chính, còn quân cờ, chiêng trống chỉ là cái vỏ bên ngoài mà thôi!